Saida Mak Filosofia Siensia ?

 

FILOZOFIA SIÉNSIA

(Philosophy of Science)

 

 

TÓPIKU I

INTRODUSAUN

Filozofia siénsia iha termu estranjeiru uza naran Philosophy of science (Termu inglés); filosofia da ciência (Termu portugés); philosophie ou wissenschaft (termu alemaun); filsafat ilmu pengetahuan (Termu indonezia). Termu sira ne’e tomak suli hosi termu orijínal mak Philosophia (Termu gregu). Iha termu oioin ne’ebé bele uza maibé nia sentidu (etimolojia) hanesan.

Haree hosi naran, ita bele hatene kedas katak movimentu prosesu aprende no hanorin limita iha filozofia sientifika. Filozofia nu’udar siénsia ka dixiplina ida bele hanorin iha ensinu superior ka universidade. Ezisténsia Universidade Nacional Timor Lorosae to’o ohin loron la dauk iha fakuldade no departamentu filozofia. Ne’eduni, uluk-liu ha’u persiza loke imi-nia hanoin atu koñese ezistnsia filozofia ne’e rasik molok atu tama bá mundu filozofia siénsia.

Filozofia siénsia sai nu’udar ramu ida hosi filozofia. Ne’eduni, persiza koñese fundu filozofia molok aprende filozofia siénsia. Dixiplina ida ne’e mosu iha sékulu 17 no habelar an iha ínisiu sékulu 20. Maibé antes sékulu 17, materia filozofia sientifíka bele aprende hosi dixiplina sira seluk, hanesan:

·         Lójika, estuda kona-ba regularidade no forma hanoin ne’ebé ezata no lójiku. Argumentasaun ida loos, sé kumpri métodu tomak ne’ebé loos. Argumentasaun ne’e persiza forma iha fraze. Frze ne’e forma hosi sujeitu no predikatu. Por ezemplu, sé ema hotu-hotu iha dili gosta  haan ikan; Miky populasaun ida ne’ebé hosi dili; maka Miky gosta haan ikan.

·         Epistemelojia, koalia kona-ba matenek kona-ba matenek ou teoria matenek.

·         Metafízika, estuda kona-ba trasu natureza ne’ebé jerál, karatéristika permanente, no hakohak (mencakup): tempu, sala, substansia, diferensa, identidade, no kauzalidade.

·         Istória filozofia, estuda kona-ba asuntu no hanoin ne’ebé akontese iha tempu anterior.

Palestra filozofia siénsia hetan fatin prinsipál iha fakuldade filozofia. Dezenvolvimentu ne’e iha razaun katak kuantidade no ramu siénsia sempre dezenvolve an. Filozofia siénsia baibain bolun filozofia sientifíka ou filozofia akadémiku. Filozofia sientifíka ko’us asuntu fundamental haat, kerdizer: ida-uluk, ezije esforsu ne’ebé sientifíka; daruak, ezije espesializasaun; datoluk, iha standart-standart  sientifíka balun, no dahaat, límita ba universitáriu ou ensinu superior no grupu intelektuál.

Atu hatene fundu filozofia, persiza hatene mós kultura gregu. Kultura gregu harii iha mitu (Mitos). Mitu katak doutrina tradisionál kona-ba mundu, ezisténsia umana, no maromak-feto no mane. Mitu ne’e transforma ba povu liu-hosi mestri sira hanesan, Homero no Hesíodo. Sira hakerek no fó doutrina kona-ba maromak-feto no mane (dewa/i), ezisténsia umana, intervensaun ativa iha akonteisimentu forsa kozmíku ka natureza no umana. Iha momentu ne’e, mitu (mito) sai nu’udar orientadór no fó-resposta kona-ba akontesimentu naturzea, destinu umana, norma no sosiedade-nia hun. Sékulu VI a.C, akontese diferensa esplikasaun kona-ba transformasaun karatér kulturál no sosiál,  liu-hosi modu intelijensia ka rasionál. Hahú hosi ne’e mosu filozofia.Filozofia mosu iha rai-Gregu, iha sékulu VI, a.C.Karatéristika filozofia katak radikál. Radikalizmu filozofia nian iha ne’e, iha sentidu rua, ida-uluk, filozofia hakarak kompriende totalidade real; daruak, filozofia estimula ita atu alkansa prinsípiu-prinsípiu espekulativu ikus hosi realidade.

Filozofia estimula sientista sira atu halo interpretasaun kona-ba ezisténsia umana no universu; relasaun umana no natreza. Nomós, trata ka hola konta kona-ba hanoin ema nian liu-liu hanoin kona-ba mundu, ema no oinsá ema bele moris. Ema legus barak imajina katak filózofu sira izolaan hosi moris loron-loron. Maibé filozofia loloos mak filozofia kona-ba problema moris loron-loron. Maibé ita persiza hatán pergunta klásika, Filozofia katak sá? Ema barak fiar katak dalaruma ita sai pragmatizmu-liu ou hatuur an hanesan ema baibain hodi hamosu debate kona-ba hanoin hotu-hotu. Iha kontestu ne’e, ita tama ona iha mundu filozofia.Ne’eduni, persiza kompriende sentidu filozofia.

 

1.1. Definisaun Filózofia

 

1.1.1. Sentidu etimolojia, filózofia husi lian grego, katak philosophia. Liafuan Philosophia forma hosi sílaba: philo no sophos. Philo katak domin (Philia katak fraternidade ou intersante bá). Sophos katak prudente, matenek, experiénxia prátika, intelijensia ou lialoos. Ne’eduni, filozofia katak:

·         domin ba prudente

·         domin ba matenek ka sabedoria

·         domin ba esperiénxia prátiku, ou

·         domin ba intelijenxia ou domin ba lialoos.

 

Prudente katak:

·         avaliasaun no dezisaun di’ak kona-ba oinsá atu uza matenek iha moris loron-loron.

·         Perzepsaun ne’ebé ezatu kona-ba objetivu ne’ebé di’ak no dalan ne’ebé di’ak atu alkansa objetivu. Ou

·         Matenek kona-ba esensia iha vida umana, prinsípiu propriu no objetivu final hosi ezistensia limite.

 

Ne’eduni, prudente konstitui kontemplasaun no dezisaun kona-ba buat ne’ebé mundu nian. Prudente fó sentidu ba vida umana. Iha situasaun ida ne’ebé defisíl no ambiguitas ema persiza siénisa ida ne’ebé fó orientasaun. Prudente fó ita orientasaun, hatudu ita atu hili ida ne’ebé di’ak-liu no rezeita saida de’it ne’ebé la fó valór ba ezistenisa vida umana.

Plato haree prudente nu’udar matenek kona-ba totalidade. Dalan atu alkansa prudente persiza matenek sientifika no esperiénxia prátiku.

 

Aristoteles fahe prudente ba parte rua, ida-uluk, prudente espekulativu, no daruak, prudente prátiku. Prudente espekulativu katak eziste aspetu hanoin ka intelektu no matenek rigorous (forte) kona-ba kauza no prinsípiu primeiru; ex. Teoljia ou filozofia primeiru.

 

            Heraclitus mak ema primeiru ne’ebé hanaran an nu’udar filózofu. Filózofu katak ema ne’ebé buka matenek no hadomi matenek. Nia husu kona-ba buat hotu-hotu nia hun. Modu hatene asuntu tomak liu-hosi hanoin no reflesaun. Iha klaru katak filózofu sira tenke hanoin no halo reflesaun. Asaun ne’e ezije filózofu idak-idak tenke:

* Iha matenek ne’ebé luan kona-ba peskiza sientifíka.

* Iha matenek ne’ebé kle’an kona-ba istória filozofia no bele halo ideolojia filozofiku ne’ebé di’ak.

* Iha atitude morál ne’ebé auténtiku.

* Iha métodu ne’ebé ideál. Jasper, iha nia hanoin hato’o métodu sientifíka mak siénsia naturais no filóloji ou umaniora.

 

 

1.1.2. Definisaun Reál filózofia

            Termu definisaun atu hateten esénsia buat ruma. Esénsia hosi kulkér objetu ida katak signifikadu abstratu.

            Iha definisaun real, filozofia iha signifikadau oioin. Ha’u só bele hato’o signifikadu balun de’it iha palestra nia laran. Filozofia katak sá, it abele hatán, filozofia katak:

 

·         Esforsu espekulativu atu hato’o perspektiva sistemátiku no kompletu kona-ba realidade tomak.

·         Esforsu atu determina limitesaun no orizonte matenek: matenek-nia hun, esénsia matenek, validitas no valor siénsia.

·         Investigasaun krítiku kona-ba probabilidade no argumentu hirka ne’ebé hato’o hosi siénsia oioin; ou

·         Esforsu ne’ebé tulun ita atu haree buat ne’ebé ita hateten no hateten buat ne’ebé ita haree.

·         Domin ba lialoos, matenek ka sabedoria no prudente, (Plato).

·         Reflesaun krítiku kona-ba problema-problema ne’ebé akontese iha ema-nia moris iha sosiedade laran, inklui mós klaim ne’ebé hakarak lejítima ierarkia poder iha dimensaun vida umana.

 

1.2. Objetivu estuda filozofia no Filozofia siénsia

1.2.1. Objetivu estuda filozofia

            Sé de’it mak hakarak estuda filozofia persiza hatene ka koñese mós objetivu estuda filozofia. Hanesan dixiplina sira seluk, filozofia iha nia objetivu nu’udar dixiplina ida independente. Objetivu estuda filozofia bele kategoriza ba parte-rua. Ida-uluk, objetivu jerál no ikus-liu, objetivu ofisiál.

 

1.2.1.1.Objetivu jerál

Objetivu jerál estuda filozofia mak:

1.      Tulun ema idak-idak atu koñese totalidade, (what is all about). Filozofia bele kompriende nu’udar totalidade. Termu totalidade sai nu’udar termu ida ne’ebé abstratu tebetebes. Ne’eduni, susar atu ema kompriende. Maibé filozofia loke dalan oinsá ema bele kompriende termu totalidade iha ezbosu ne’ebé di’ak. Filozofia uza objetu material umana tolu atu kompriende termu ne’e. Objetu material ne’e mak: ida-uluk, ema. Tópiku ida ne’e bele estuda iha dixiplina filozofia umana. Daruak, Mundu. Tópiku kona-ba mundu bele estuda hosi dixiplina filozofia natureza. Datoluk, Akhirat. Akhirat sai nu’udar termu ida ne’ebé hatuur iha kontestu fiél. Ne’eduni, liafuan akhirat dalaruman hetan subtituisaun hosi ema fiar na’in sira ho lia-fuan Ita Na’i (Maromak). Iha kontestu ne’e, Maromak sai nu’udar objetivu ikus-liu hosi vida umana. Tópiku kona-ba akhirat, bele estuda hosi dixiplina teodise ka filozofia Maromak.

2.      Tulun ema idak-idak atu hasa’e kapasidade uzu kompriende ‘universum’ iha modu integral no lialoos. Universu baibain ema kompriende natureza (alam semesta). Maibé, dalaruma ezbosu kona-ba universu hamosu hanoin ne’ebé la hanesan. Por ezemplu, hanoin tradisionál no modernu kona-ba universum la hanesan. Tuir ezbosu tradisionál, universu konstitui mundu material ou kuántidade totalidade hosi objetu material tomak. Entretantu, ezbosu modernu haree universu luan-liu ezbosu tradisional. Tuir ezbosu modernu, universu katak objetu kosmolojia. Objetu kosmolojia sai hanesan parte ida mundu material, ne’ebé ohin-loron hetan peskiza hosi Astrónomu sira. Toó sékulu 18, objetu kosmolojia mak sistema heliosentrizmu. Tinan 1920, objetu kosmolojia mak galaksi ou reiñu fitun (alam semesta bintang). Ohin-loron objetu kosmolojia ema bolun metagalaksi.

3.      Fó konxiénsia ba ema idak-idak atu hatene fatin no pozisaun iha totalidade nia laran atu nune’e ema bele sai ema ne’ebé iha maturidade, neon-nakloke, no krítiku kona-ba ambiente vida umana rasik.

 

1.2.1.2.Objetivu ofisiál

Aleinde aprende objetivu jerál, persiza mós hatene tuir kona-ba objetivu ofisiál bainhira estuda filozofia. Objetivu ofisiál filozofia mak:

1.      Hakarak koñese filozofia, hahú hosi oinsá nia mosu, nia limitesaun, karaktéristika, distingsaun ho siénsia sira seluk, no papel filozofia ba siénsia sira seluk.

2.      Fó-orientasaun kona-ba perspektiva ema ida-idak nian atu buka no hatene tuir problema filozofíku ne’ebé iha nanis ona iha tinan rihun-rua liuba.

3.      Tulun ema idak-idak atu hatene husu no fó-resposta.

4.      Fó-matenek filozofiku no estimula ema idak-idak atu estuda hanoin rasik iha modu lójiku, fundamentál, sistemátiku, métodiku, no krítiku.

 

1.2.2. Objetivu estuda filozofia siénsia

Objetivu estuda filozofia siénsia mak tulun ema atu halo avaliasaun ne’ebé iha karatéristika analitiku, lójiku, sistemátiku, no klaru ou evidente.

 

 

1.3. Filozofia-nia Hun

            Filozofia mai hosi asuntu fundamentál tolu. Asuntu tolu ne’e mak:

1.3.1. Sentementu admira ka sorpreza

Filozofu barak dehan katak sorpreza sai nu’udar filozofia-nia hun. Sorpreza iha lian gregu katak thaumasia. Maizumenus, iha filozofu na’in rua mak bele hatuur iha ne’e atu reprezenta filozofu sira seluk hodi hateten katak filozofia mai hosi sorpreza ka admira. Ida-uluk, Immanuel Kant (1724-1804), hateten katak filozofia mai hosi dúvida. Iha asuntu rua mak fó dúvida, kerdizer fitun iha lalehan no lei morál. Asuntu ne’e orienta ema atu tama iha mundu filozofia. Nomós, Kant hatuur asuntu ne’e sai nu’udar nia moto. Bainhira mate, moto ne’e nia hakerek iha nia rate leten iha lian latin, kerdizer (yaitu): Coelum stellatum supra me et lex moralis intra me (katak lalehan ne’ebé iha fitun barak iha leten no lei moral iha nia laran). Daruak, Plataun, dehan katak filozofia mai hosi sorpreza. Nia mosu bainhira ita-nia matan haree buat ruma, por ezemplu, haree animal, loron no lalehan ou objetu ne’ebé foun.

La’o hosi istória filozofia nian, ema admira kona-ba totalidade, Dasein umana no ezisténsia umana. Kona-ba dasein umana, ema husu:

 

-          Ha’u hosi ne’ebé, atu bá ne’ebé no objetivu saida

-          Ha’u ne’e sé.

-          Ha’u nia destinu, dalaruma sei akontese.

-          Ha’u nia moris no mate.

-          Ha’u nia esénsia ka esénsia umana.

 

Problema ne’e mosu no hetan ona debate horikedas tempu antigu gregu. Ema gregu esprime problema dasein ne’e iha sira-nia poezia antigu ida, hanesan:

 

-          Ha’u mai – ha’u la hatene hosi ne’ebé!

-          Ha’u ne’e – ha’u la hatene sé!

-          Ha’u bá ona – ha’u la hatene bá ne’ebé!

-          Ha’u sei mate – ha’u la hatene bainhira!

-          Ha’u admira katak ha’u sente kontente!

 

Kona-ba ezisténsia, ema husu: tansá iha ida ne’e ka iha ida ne’ebá ou iha buat ruma (etwas), por ezemplu: iha istória kriasaun, rai-nakdoko, tufaun, etc. Sorpreza ka dúvida bele mai hosi asuntu hirak ne’e tomak. Ema husu tanba ladauk hatene ou tanba hakarak hatene kle’an liutan. Maibé tenke hanoin katak bainhira ema hatene barak, problema barak mós sei mosu. Asuntu ne’e hatudu katak ema nunka satisfeitu ho nia matenek rasik. Ne’e loke peskiza seluk. Filozofia loke dalan atu ema halo peskiza hodi hatene kleán liutan. Nia buka resposta ida ne’ebé fundamentál, aliás lialoos ida de’it. Ida ne’e mak esénsia fundamentál hosi filozofia.

 

1.3.2. Dúvida

            Sientista sira seluk, hanesan: Augustinho (354-430) no Descates (1596-1650) hatudu dúvida sai nu’udar fontes prinsipál hanoin. Ema la’os admira de’it maibé mós dúvida. Mundu ne’e nakonu ho hanoin ka perspektiva oioin, fiar oioin, no interpretasaun oioin. Atitude ne’e atitude ‘skeptis’ (skeptis hosi lian gregu ‘skepsis’ katak peskiza), importante atu hetan pontu de partida ne’ebé la fó ona dúvida. Pontu de partida (titik pangkal) bele iha funsaun hanesan fonte ba matenek hotu-hotu.

 

1.3.3. Limitesaun konxiénsia

            Ema hahú husu buat hotu-hotu ho kle’an liu tan bainhira nia komprende katak nia kiik no fraku momentu kompara nia-an ho natureza. Haree ba natureza ne’ebé la iha rohan halo ema dúvida kona-ba ezisténsia rasik. Sé ha’u nia mundu no ha’u nia moris haree la iha signifikadu katak iha momentu ida, por ezemplu sé ha’u hasoru ema ne’ebé ha’u hadomi mate, sé ha’u sala, terus ou sé ha’u frakaza (gagal), ha’u sente bele hola konkluzaun katak tenke iha buat ida ne’ebé supera limitesaun no frakaza tomak. Klaru katak ha’u rasik iha limitesaun no klaru liu tan katak tenke iha buat ida mak la iha limitesaun ne’ebé limitesaun ba buat hotu-hotu.

 

            Aristoteles bolun asuntu tolu ne’e nu’udar tipu abstrasaun. Kerdizer sentidu admirasaun, dúvida no limitesaun konxiénsia. Tipu abstrasun hirak ne’e dudu ema atu hanoin, hosi buat ne’ebé konkretu ba buat ne’ebé abstratu. Tuir perspektiva Aristoteles nian katak ita liu-hosi dalan abstrasaun tolu ne’e. Abstrasaun, hosi lia-fuan latin katak abstrahere. Abstrahere katak hadok’an hosi ou hola hosi. Abstrasun ida prodús matenek ida kerdizer matenek fiziku, matenek matemátika no matenek teolójiku.

            Tipu matenek hotu-hotu sei inklui mós filozofia. Asuntu ne’e akontese tanba la dauk iha distingsaun entre teolójia, filozofia no matenek siénsia nian. Tipu abstrasun ne’e sei uza nafatin hodi fó esplikasaun kona-ba ligasaun entre filozofia no matenek siénsia nian.

 

Tuir Aristoteles, filozofia katak siénsia teorétiku. Aristoteles fahe filozofia ba parte tolu liuhosi estante abstratu tolu, kerdizer:

 

·         Fizika, estuda kona-ba o ser movel. Ita hahú hanoin bainhira ita haree buat ida (thing) no sentidu admirasaun, dúvida no limitesaun konxiénsia mosu mosu bainhira ita haree buat ruma ka haree buat ida. Ita soe ita-nia hanoin liu hosi haree, por ezemplu haree material ida. Aristoteles bolun material hyle aistètè. Intelek prodús hamutuk ho material abstratu, matenek ne’ebé ita temi fízika. Fízika hosi lia-fuan grego katak Physos katak natureza.

·         Matemátika, estuda kona-ba o ser quanto ou imovel; katak extensaun virjen (pura) no númeru abstratu hosi ezbosu universal ne’ebé halo mudansa no materia ne’ebé sensible. Iha mundu matemátika ita soe no hola hosi buat barak. Ita bele soe material ne’ebé ita haree hosi diferensa tomak. Ne’e akontese bainhira intelektu só hola hosi parte ida hosi material ne’ebé ita kompriende (hylè noètè). Liu-hosi abstrasaun it abele sura no ita bele sukat; tanba sura no sukat dala ruma livre hosi fenómenu no diferenza tomak, ho matan taka.Matenek ne’ebé prodús hosi abstrasun ne’e ita bolun matesis ka matemátika. Matesis iha lian-grego katak matenek, siénsia.

·         Teolojia, estuda kona-ba todos os ser enquanto o ser e o ser absolutu (Deus). Teolojia katak filozofia primeiru, nia objetivu …. Matéria sensivel ou intelijivel. Iha faze ida ne’e ita hola hosi buat hotu-hotu; material ne’ebé ita haree no hatene. Bainhira ita hanoin kona-ba realidade hotu-hotu, ema-nia hun, ema-nia klamar, realidade ne’ebé kmanek no kona-ba Maromak. Iha ne’e area fízika no matemátika ita husik hela, aliás la vale tan ona iha ne’e. Tipu hanoin ne’e, Aristoteles bolun teolójia ka filozofia primeiru. Matenek tipu abstrasun ida ne’e depois Arsitoteles iha tradisaun ita bolun metafizika, area ne’ebé mosu depois (meta) fizika. Tuir Aristoteles metafizika, fízika no matemátika sei iha uniaun ne’ebé ita temi filozofia. Filozofia mai antes no depois siénsia. Antes siénsia tanba siénsia partikular hahú hanesan parte ida hosi filozofia. Depois siénsia tanba siénsia hotu-hotu hasoru pergunta hirak ne’ebé supera spesializasaun hosi sira-nia area. Ne’eduni, to’o ohin loron iha soentistas barak mós filózofo, hanesan Aristoteles, Descartes, Pascal, Kant, Whitehead, no Einstein.

 

1.3.            Sanak Filózofia

Filozofia husu kona-ba realidade tomak. Maibé halo peskiza só iha parte ida de’it hosi totalidade. Filozofia sempre iha karaktéristika kona-ba asuntu ida (thing). Filozofia umana, filozofia natureza, fiolozofia direitu, filozofia siénsia, filozofia arte, filozofia kultura, etc. Tipu filozofia hotu-hotu kona-ba asuntu ida.   

Filozofia fahe ba sanak haat:

1.      Filozofia kona-ba Matenek

1.      Epistemolojia.

2.      Lójika

3.      Krítika siénsia

4.      Semiótika

5.      Filozofia siénsia.

2.      Filozofia kona-ba totalidade reál

1.      Metafizika jerál (Ontolojia)

2.      Metafizika ofisiál

2.1. Teolojia metafizika

2.2. Antropolojia

2.3. Kosmolojia.

 

3.      Filozofia kona-ba hahalok

1.      Étika

2.      Estetika.

4.      Istória filozofia.

 

 

 

1. Epistemolojia

Epistemolojia sai nu’udar sanak ida hosi filozofia matenek. Bainhira estuda epistemolojia ita sei hasoru pergunta barak kona-ba matenek. Por ezemplu, pergunta kona-ba matenek-nia hun: matenek hosi ne’ebé? Matenek mai hosi intelektu ou mai hosi haree? Oinsa bele hatene katak ita-nia matenek ne’e loos?.

Pergunta hirak ne’e kona-ba probabilidade matenek, limitesaun matnek, tipu no matenek-nia hun. Epistemolojia estuda kona-ba asuntu hirak ne’e hotu. Epistemolojia (lian grego, lojia) katak matenek kona-ba matenek ou matenek kona-ba teoria matenek. Hosi tempu ida ba tempu seluk no jerasaun ida ba jerasaun seluk ita monu ba mundu skeptisizmu. Skeptiz katak dúvida. Mundu ida ne’e nakonu ho skeptisizmu. Problema ka pergunta oioin bele mosu iha mundu ida ne’e. Kapasidade umana, por ezemplu. Ezistensia skeptisizmu la’o la dura. Nia la bele defende-nia an. Skeptisizmu sira dúvida ho buat hotu-hotu maibé sira la bele dúvida ho sira-nia an rasik. Maizumenus sira simu katak iha buat ruma ne’ebé tebes ka loos.

Ezistensia matenek la’o tuir nia prosesu. Kona-ba prosesu matenek, iha ideolojia rua mak fó perspektiva barak. Primeiru, ideolojia rasionalizmu no daruk, ideolojia emperizmu. Rationalizmu (Latin: ratio katak intelektu) hanoin katak intelektu sai nu’udar matenek-nia hun. Iha tempu modernu, maizumenus tinan 1600, ideolojia hetan presaun hosi filózofo sira seluk, hanesan: Descates, Spinoza, no Leibniz. Sira kontra rationalizmu ho matenek emperizmu.

Emperizmu (iha lian-gregu katak empereia: esperiénxia) hanorin katak matenek mai hosi sentidu esperiénxia. Matenek la’os mai hosi intelektu. Tanba intelektu simu impresaun mai hosi buat ne’ebé ita haree. Depois impresaun intelektu halo ligasaun; ne’eduni, mosu hanoin oioin. Ideolójia hahú no buras iha rai-inglatera. Sientista emperizmu sira, hanesan Francis Bacon, Hobbes, Locke, no Hume.

Ideolojia rationalizmu no emperizmu hadame hosi Kant. Kant fó-hanoin katak kona-ba prosesu matenek serve rationalizmu no emeperizmu, hotu-hotu iha nia papél. Epistemolojia hanesan sanak ida hosi filozofia iha progresu. Filózofu barak mak hanesan sientista epistemolojia.

 

Filozofia sempre prekupadu ho realidade tomak, liuliu prekupa ho ezistensia no objetivu umana iha mundu. Filózofu primeiru ne’ebé hanaran-an filózofu mak Heráklitu.

 

            Filozofia siénsia nu’udar siénsia iha sujetu no métodu rasik. Prosesu ne’ebé lori filozofia husi ‘way of life’ to’o ba matenek filozofia siénsia katak filozofia dezenvolve nia-an sai dixiplina ofisiál. Filozofia halo esforsu atu alkansa prudente ka sabedoria. Ne’eduni, filozofia halo reflesaun barak kona-ba abut husi kulpa no iha esforsu atu halo diferensa kona-ba lialoos husi kulpa. Filozofia kompriende nia-an nu’udar ‘philia’. Hakarak ba oin no buka matenek kona-ba saida de’it ne’ebé ladauk hatene. Saida de’it ne’ebé buka iha filozofia katak matenek objetivu a priori.

            Filozofia siénsia katak matenek ida ne’ebé kompletu no anima ema ida-ida atu koñese buat hotu-hotu ho kle’an. Filozofia katak obra idea (karya akal) ka orgaun ida hosi matenek natural ne’ebé konstitui rezultadu hosi estuda sientifika no anima ema ida-ida atu halo esplikasaun kona-ba esperiénxia umana ho kle’an, (perspektiva husi tradisaun Greja). Objetu investigasaun filozofia siénsia katak ‘universalidade’ ou ‘totalidade’. Katak filozofia siénsia iha objetu ne’ebé la limite.

2.3. Filozofia Matenek no Filozofia Siénsia

            Perspektiva kona-ba matenek no siénsia sai fundu própriu atu hakat ba ezbosu kona-ba filozofia matenek no filozofia siénsia. Orientasaun fundamentál filozofia katak estuda halo pergunta no fó resposta. Atividade halo pergunta ka husu kona-ba buat ruma (‘thing’) konstitui parte ida hosi karaktéristika umana nu’udar ema. Tendensaun hatene konstitui tendénsia ne’ebé iha kuaze ba ema ida-idak.

            Aristoteles, iha nia livro Metaphysics, hateten katak ‘ ema hotu-hotu iha hakarak atu hatene.’ Hakarak ne’e hatudu duni iha tendensaun ohin. Hato’o pergunta kona-ba buat ruma hatudu katak ema hakarak koñese no hatene buta ruma ne’ebé ema husu. Pelumenus iha karaktéristika rua husi koñesimentu. Primeiru, hatene tan atu hatene no goza matenek ne’ebé ema sente hodi fó satisfasaun ba nia-an rasik. Segundu, hatene atu bele uza no aplika, porezemplu atu proteze no defende-an rasik, hadi’a moris fatin.

            Aspetu importante iha atividade koñesimentu kerdizer sujeitu no objetu. Pozisaun sujeitu nu’udar ida ne’ebé hatene no objetu nu’udar ida ne’ebé atu hatene. Ema ida-ida iha tendensaun atu hatene no buka hatene barak liu tan. Bainhira ema hatene barak, horizon problema mós sei mosu barak no resposta tomak sei habelar nia-an ba bebeik. Tendensaun ne’e hatudu katak matenek nunka fó satisfasaun ba ema ida-ida. Ne’eduni, rezultadu hosi matenek tomak sempre ko’us karaktéristika provizóriu no sempre nakloke. Sínteze hosi intensionalidade matenek umana entre ida ne’ebé ‘hatene ona’ no ‘sedauk hatene’ akontese iha ne’e.

            Distingsaun entre matenek no siénsia bele esplika liu hosi fenómenu konsiénxia kona-ba matenek. Fenómenu konsiénxia matenek ne’ebé implísitu hetan iha asaun matenek ne’e rasik. Reflesaun kona-ba matenek katak importante. Liu hosi reflesaun ne’e, matenek espontáneu diretu bele forma ho sistemátiku. Bainhira matenek ne’e tama ona iha dalan sistematizasaun matenek espontáneu sei elimina. Matenek jerál sai konkretu liu iha mundu siénsia.

            Formasaun siénsia bazeia ba matenek ne’ebé iha ona. Esénsia siénsia rasik katak iha sistéma no métodu. Ne’eduni, siénsia tenke forma tuir modélu balun. Pelumenus iha modélu rua ne’ebé kompleta malu. Primeiru, ita sempre hakarak hakbesik’an ba objetu matenek sientifika (por ezemplu, siénsia falak).  Segundu, ita hakarak kompriende objetu matenek sientifika. Akontese iha siénsia ne’ebé uza ‘rumus-rumus’ matemátika, nu’udar nia-modélu.

            Modélu rua ne’ebé temi ona iha leten reprezenta grupu siénsia ‘a posteriori’ no ‘a priori’. Siénsia a posteriori baibain ema bolun mós siénsia emperista. Siénsia emperista fó atensaun liu ba observasaun no investigasaun. Modélu a priori reprezenta siénsia abstaratu. Matemátika sai nu’udar siénsia ida ne’ebé abstratu liu hosi siénsia sira seluk. Deskrisaun fenómenu-fenómenu matenek pelumenus fó naroman atu kompriende filozofia matenek no filozofia siénsia. Filozofia matenek no filozofia siénsia konstitui episteme. Episteme katak teoria matenek kona-ba matenek.

            Trasu (ciri) esensiál filozofia iha istória filozofia katak ‘buka kauza primeiru’. Kauza própriu tomak fiskaliza hosi filozofia matenek ho pontudepartida (titik tolak) katak fenómenu matenek iha moris loron-loron. Filozofia ne’e halo investigasaun kona-ba ezbosu: lialoos, evidente (kepastian), Objektividade, abstrasaun, intuisaun, deklarasaun kona-ba objetivu no ema-nia hun.

            Filozofia siénsia koalia kona-ba lialoos, evidente (kepastian), Objektividade, abstrasaun, intuisaun, deklarasaun kona-ba objetivu no ema-nia hun. Filozofia siénsia fó atensaun liu ba métodu no sistemátiku. Asentuasaun ne’e iha sentidu katak rezultadu hosi diskusaun bele iha responsabilidade teorétiku no reflesaun. Ho hanoin seluk katak modu serbisu no métodu sai trasu siénsia iha siénsia. Investigasaun kona-ba modu atu hetan matenek sientifika iha ligasaun ho estrutura lójika no metodolojia la iha ligasaun ho kondisaun ambiente ne’ebé determina atu hala’o siénsia iha modu jerál. Investigasaun sientifika iha ligasaun ho estrutura lójika no metodolojia ne’ebé la’o iha hanoin sientifika.

            Plato, filozófu ida ne’ebé halo distingsaun kona-ba ‘episteme’ no ‘doxa’. Episteme katak matenek, siénsia ou teoria matenek. Doxa katak perspektiva, idea, hanoin, informasaun ka opiniaun. Plato haree episteme nu’udar matenek ida ne’ebé auténtiku (sejati). Parmenides, filozófu ida seluk ne’ebé hanoin la hanesan ho Plato. Parmenides hanoin katak só iha matenek kona-ba ‘being’ (‘adanya’ – eziste/iha). Being iha karaktéristika permanente no estabil. Plato hatutan hanoin hosi Parmenides hodi halo distingsaun kona-ba matenek no doxa iha modu tékniku. Plato hateten ‘só iha matenek kona-ba ‘forma’.

            Episteme hetan hosi matenek emperista liuhosi ‘imitasaun’ no ‘partisipasaun’. Plato konfesa katak episteme iha valór liu fali doxa. Episteme sareti(berkecimpung) iha area ‘intelijibel’ no realista-liu bainhira kompara ho ‘sensibel’. Sensibel konstitui objetu própriu hosi opiniaun. Opiniaun nu’udar opiniaun ita bele haluha. Maibé matenek iha karaktéristika permanente. Perspektiva ida ne’e hamosu krítika hosi Aristoteles. Konteúdu krítika  Aristoteles katak Plato halo separasaun kona-ba forma-forma hosi mundu emperista. Ne’eduni, Aristoteles halo interpretasaun katak Plato haraik ka hatun papél esperiénxia emperista momentu iha esforsu atu alkansa matenek kona-ba forma. Plato haree katak klamar umana no forma evidente liu hosi buat hotu ne’ebé iha ambiente mundu emperista. Haree hosi prosesu atu alkansa episteme, ita kompriende katak Plato tuir loloos rekoñese papél esperiénxia emperista momentu iha esforsu atu alkansa matenek kona-ba forma.

Plato konfesa katak objetu emperista ne’e real. Signifika koñese objetu ne’e nu’udar buat ne’ebé real. Ida ne’e mak trasu perspektiva sékulu medievál (abad pertengahan). Ne’eduni, sai hanesan razaun, tanba sá ema hateten ‘haree ho kakutak’ nu’udar análogu ho ‘haree ho matan’. Baze ida ba teoria Plato kona-ba forma. Esforsu atu alkansa matenek sientifika papél esperiénxia emperista ita haree katak iha valór. Ita bele iha supozisaun forma ne’ebé aas-liu tenke sai konkretu iha esperiénxia emperista. Ne’eduni, teori episteme Plato nu’udar matenek ne’ebé kompletu, ita haree katak la haraik ka hatun papél persepsaun emperista.

Plato iha fiar katak pelumenuz iha matenek oin rua, kerdizer primeiru matenek emperista no segundu matenek intelektuál. Matenek emperista iha ‘andil’ bainhira hetan matenek intelektuál. Papél ‘doxa’ importante tebetebes iha prosesu matenek. Doxa sai nu’udar baze ba viajen intelektuál hosi estante ne’ebé partikular tebetebes ba estante universal. Opozisaun entre doxa no episteme interesante tebetebes tanba loke ema-nia hanoin sai luan liu tan kona-ba matenek filozofia.

Tuir Plato-nia haree filozofia katak ‘domin ba sabedoria ka prudente’. Iha nia perspektiva lian ingles dehan:

 

Philosophy is love of wisdom. Sophia must be understood as universal and unit. He said, a lover anything love the whole of it, so philosopher must love the whole of wisdom, must have a taste of every sort of knowledge, must be glad and satisfied if he is to the deserve the name of philosopher. Also he said, that wisdom impossible exist without be influenced by reason, that is intellectual capacity to see it. Thence wisdom also be used to thinck logis. Wisdom is content intellectual and truth to help its man and to build the good life. So lover wisdom has to aware himself and ought lover truth, reason and the good. For Plato, the good is the higest of the form.

 

            Idea Plato hatudu katak filozofu tuir loloos hadomi matenek (knowledge).Filozofu katak ema ne’ebé hadomi prudente, matenek ka lialoos. Entretantu, doxopholist só iha opiniaun. Ema ne’ebé hadomi buat ruma tenke hadomi buat ne’e tomak. Katak falta boot ida bainhira ou supoin katak (andaikata) ema ida-ida só hadomi de’it parte ida hosi totalidade. Bainhira ema ida hadomi seluk, nia la’os hadomi de’it orgaun balun hosi ema ne’e maibe nia hadomi ema ne’e tomak nu’udar ema.

            Filózofu ida hakarak sai filózofu tenke sente matenek oioin, tenke sente ksolok no sente nunka satisfas se nia hetan predikatu filózofu. Filózofu katak ema ne’ebé hadomi lialoos ka hadomi prudente. Atu hadomi lialoos ka prudente persiza halo kontemplasaun no reflesaun. Kontemplasaun no reflesaun loke ema-nia hanoin atu husu kona-ba buat hotu nia hun. Entretantu, doxopholist só iha opiniaun; distingsaun ida ne’ebé klaru no deifísil atu nega.

            Episteme no doxa konstitui obra intelektu. Episteme katak matenek no doxa katak perspektiva ka opiniaun. Matenek konstitui kapasidade intelektuál. Iha perspektiva ne’ebé loos no produtu intelektu. Ne’eduni, episteme iha relasaun ho doxa. Halo análiza lisuk kona-ba diferensa verbu to know no to believe. Liafuan to know no to believe uza nu’udar sampel atu halo klarifikasaun kona-ba episteme no doxa. Iha mundu filozofia no ba ema sira ne’ebé estuda filozofia no filozfia siénsia persiza análiza atu lori orientasaun no loke ita-nia hanoin, oinsa esforsu atu halo distingsaun no kompriende distingsaun ne’e.

 

            Plato hato’o interasaun (interaksi) entre matenek no opiniaun ka episteme no opiniaun. Matenek iha objetu forma no opiniaun iha objetu material emperista ou mundu arte. Distingsaun mundu forma no mundu empirista tuir estante intelijensia, Plato fiar katak ‘saida mak ita hatene só buat ne’ebé real’ no só buat ne’ebé bele kompriende ka kaer liuhosi neon (reason). Plato haree katak hatene mundu fiziku la signifika hatene iha sentidu ne’ebé defaktu (epistemein). Ida ne’ebé bolun siénsia kona-ba natureza sempre depende ba persepsaun tanba matéria sensivel iha karaktéristika muda beibeik. Ne’eduni, defisil atu bolun matenek ka signifikadu.

            Neon la’o hosi mundu empirista ba matenek kona-ba forma. Teoria kona-ba forma sai nu’udar sentru hanoin hosi Plato. Teoria ne’e kontein mundu rua, katak primeiru mundu transende forma-forma absolutu, perfeitu (sempurna) no la muda; segundu, mundu emperista. Mundu transenden trata kona-ba ‘the good’ ne’ebé iha karaktéristika prinsipál, real, loos, permanente no haree nu’udar forma matemátiku tomak no naturál. Iha parte seluk, mundu emperista trata kona-ba mundu arte ne’ebé forma hosi matéria no estrutura ne’ebé eziste iha diferensa no tenke hola parte iha forma-forma. Karaktéristika mundu ne’e katak iluzaun, muda beibeik, limite, nakonu ho kulpa.

            Plato konfesa katak aleinde iha forma ne’ebé aas-liu, iha mos forma sira seluk. Iha forma-forma ba atribut-atribut jerál ne’ebé kona ba matéria barak. Forma-forma ne’e hola hosi matéria ne’ebé sai objetu persepsaun, ne’ebé imita ka hola parte iha forma ne’ebé aas-liu. Forma seluk tan ne’ebé Plato temi katak:

 

1. Forma-forma étiku no estétiku, iha relasaun ho benefísiu ou kadi’ak (kebaikan), justisa no furak ka beleza (keindahan).
2. Forma-forma ba espresaun (ungkapan) balun ne’ebé jerál, porezemplu hanoin kona-ba igualidade no diferensa, ‘being’ no la’os ‘being’, ida no barak.
3. Forma-forma matemátiku, porezemplu sírkulu (lingkaran), diametru (diameter) no númeru no seluk-seluk tan.
4. Forma-forma natural, porezemplu idea kona-ba ema, animal, fatuk, rai-naroman, rai-kalan no seluk-seluk tan.
5. Forma hosi artefak oioin, porezemplu idea kona-ba meza, kadeira, armáriu no seluk-seluk tan.

 

Forma-forma ne’ebé prinsipál liu katak forma ne’ebé kontein atribut jerál. Forma ne’e bele hetan iha matéria barak iha prinsípiu imitasaun no partisipasaun. Ne’eduni, Plato fó asentuasaun liu ba papel persepsaun emperista atu hetan matenek no fasil atu kompriende.

 

            O que é forma?

 

            Diferensa liafuan to know no to believeou ha’u hatene no ha’u fiar, tuir Konrad Kebung, dosente filozofia STFT Ledalero-Flores katak ‘hau hatene signifka ha’u hatene buat ne’ebé loos no evidente. Matenek intelektu hametin hanoin ida ne’e. Ha’u konxiénte katak iha buat ne’ebé real no loos iha ha’u-nia matenek. Bainhira akontese buat ne’ebé la hanesan ho ha’u-nia hanoin, hatudu katak ha’u kulpa. Ne’eduni, ha’u dada fali ha’u-nia hanoin ida ne’ebé ha’u dehan sai tiha ona.

            Ha’u fiar signifika ha’u la partisipa direta. Ne’eduni, ha’u la iha kulpa ka labele hatama ha’u iha kulpa-nia laran kona-ba hanoin ruma. Ha’u-nia matenek iha justifikasaun no real maibe ha’u rasik la fiar kona-ba lialoos ne’e. Ne’eduni, se prova duni iha kulpa kona-ba buat ne’ebé hateten sai tiha-ona, la eziste ha’u atu dada fali ha’u-nia hanoin (kprK. Kebung, Plato Jalan Menuju Pengetahuan Yang Benar, p. 34).

            Diferensa ne’e hatudu katak episteme iha karaktéristika ne’ebé permanente no estátiku. Episteme ezije evidénsia konstan no hametin hosi intelektu. Doxa sensibilidade tebetebes. Ne’eduni, doxa sempre muda, la permanente, bele haluha tiha, bele lohi ka habosok no kulpa. Konrad Kebung halo sumáriu hanoin kona-ba doxa no episteme, hanesan tuir mai ne’e:

 

1. Sé de’it mak hatene signifika nia hatene buat ruma.
2. Sé deit mak hatene signifika nia hatene buat ne’ebé iha tanba ema imposivel hatene kona-ba buat ne’ebé la iha.
3. Buat ne’ebé bele hatene no buat ne’ebé la iha, la bele hatene. 
4. Buat ne’ebé iha no la iha hela entre buat ne’ebé iha no buat ne’ebé la iha.
5. Matenek hatuur iha ida ne’ebé iha, ignorantia iha buat ne’ebé la iha. Buat ne’ebé iha entre matenek no ignorantia hatuur iha sá mak iha ho sá mak la iha.
6. Perspektiva iha kapasidade la hanesan ho matenek, ida-ida hatuur iha objetu ne’ebé la hanesan tuir kapasidade.
7. Matenek hatuur iha buat ne’ebé iha, maibe opiniaun hatuur iha buat seluk.
8. Opiniaun hato’o perspektiva kona-ba buat ruma.
9. Iha aspetu evidénsia, la iha matenek ne’ebé supera ka nakukun iha ignorantia, (cfr. P. 35).

           

 

2.4. Siénsia Emperista (INDUTIVU)

 

1. Siénsia no esperiénxia

            Buka hatene pozisaun filozofia siénsia iha mundu filozofia katak importante. Matenek ne’e loke dalan ba ema idak-idak ne’ebé estuda dixiplina ne’e  atu hatuur loloos pozisaun filozofia siénsia iha filozofia. Oinsa ema bele determina pozisaun filozofia siénsia? Determinasaun pozisaun filozofia siénsia iha mundu filozofia, haree hosi modu rua. Primeiru, karakterístika matenek sientifika. Segundu, Dezenvolvimentu matenek sientifika.

            Koalia kona-ba matenek sientifika, mundu epistemolojia sai nu’udar mata dalan ba ema idak-idak. Epistemolojia ke’e no koalia kona-ba siénsia-nia hun, sentidu siénsia ne’e rasik no limetesaun siénsia. Epistemolojia katak sá? Epistemolojia katak ‘matenek’ (logos ka logia, husi lian-grego) kona-ba ‘matenek’ (‘episteme’ = matenek, husi lian-grego). Ou epistemolojia katak matenek kona-ba teoria matenek. Epistemolojia halo fiskalizasaun kona-ba kritérius no forma matenek umana.

            Filozofia siénsia aleinde iha ligasaun ho epistemoljia, halo mós ligasaun ho lójika no metodolojia. Lójika halo fiskalizasaun kona-ba modu hanoin ne’ebé loos, regra hanoin ne’ebé tenke kumpre atu lejitima deklarasaun ne’ebé válidu. Lójika iha ligasaun ho matenek. Metodolojia sei koalia iha tópiku métodu no metodolojia iha palestra tuir mai.

            Filozofia siénsia aleinde iha karaktéristika jerál, mós iha karaktéristika partikular. Iha karaktéristika partikular, nia koalia kona-ba kategoria-kategoria no métodu-métodu ne’ebé uza iha siénsia balun, porezemplu siénsia naturais, siénsia sosiais, ekonomia, téknika no seluk-seluk tan. Iha karaktéristika jerál, nia koalia kona-ba unidade, pluralizmu no ligasaun entre siénsia tomak.

            Trasu koñesimentu matenek sientifika kerdizer iha perspektiva katak ‘matenek ne’e komportaan jerál’. Resposta kona-ba pergunta: loos ka lae, simu ka simu, iha karaktéristika sientifika ka lae depende ba fatór-fatór subjetivu. Klaru katak dala ruma ema iha Hanoi ne’ebé la hanesan. Klaru mós katak fatór-fatór objetivu hamosu diferensa hanoin no dala ruma la bele prodús rezultadu. Fatór-fatór sira seluk ne’ebé iha li’ur fó mos influensia, atu nune’e la bele hapara desenvolvimentu autónomo siénsia rasik. Ohin loron siénsia (modernu) barak mak independente, bainhira dezenvolve norma-norma sientifika. Dezisaun-dezisaun sira ne’ebé mai hosi mundu relijiozo, mundu ekonomia, mundu polítika no seluk-seluk tan, la bele halo influénxia ba autonómu siénsia idak-idak. Faze ikus hosi siénsia katak siénsia haree nu’udar parte integradu husi sosiedade no kultural. Papel kultura no sosiedade atu dezenvolve lisuk siénsia. Ezisténsia siénsia iha sosiedade katak atu serbí sosiedade no kultura.

Sentidu Liafuan Sientifika

            Liafuan sientifika katak sá?Signifikadu liafuan sientifika, iha tipu oioin. Iha momentu ida ne’e ha’u hato’o no hatuur sentidu tolu. Signifikadu liafuan sientifika, katak: primeiru, matenek ne’ebé iha justifikasaun fundamental (apriori no empirista); segundu, matenek ne’ebé iha karaktéristika sistematiku. Sistema no métodu sai nu’udar kritérius importante atu hetan matenek. Sentidu datoluk katak tipu inter-sujetivu matenek sientifika iha ligasaun ho karaktéristika rua ne’ebé temi ona iha leten. Sistema sai nu’udar karaktéristika fundamentál ba justifikasaun matenek sientifika.

           

2. Objetivu Investigasaun Sientifika

            Sientista idak-idak bele halo investigasaun. Investigadór sira persiza aspetu-aspetu importante bainhira halo investigasaun. Aspetu hirak ne’ebé bele tulun sientista sira atu halo investigasaun katak deskritivu, klasifikasaun, esplikativu no interpretasaun. Iha aspetu deskritivu sientista sira hakerek fenómenu oioin ne’ebé iha ligasaun ba malu. Objetivu hosi esforsu ne’e atu halo klasifikasaun. Sientista sira la para iha klasifikasaun fenómenu. Klasifikasaun fenómenu ne’ebé iha, persiza halo esplikasaun no interpretasaun. Investigasasun interpretative iha intensaun atu determina sentidu ne’ebé ko’us hosi fenómenu sira ne’ebé hetan investigasaun. Finalidade hosi investigasaun deskritivu no esplikativu, katak atu forma lei, hanesan iha siénsia naturais. Funsaun lei ne’ebé iha kerdizer atu kontrola modu grupu sientifika hosi siénsia naturais.

 

3. Siénsia no esperiénxia pre-sientifika.

            Siénsia no esperiénxia pre-sientifika sai nu’udar fundu própriu ba atu hetan trasu matenek siéntifika. Siénsia bazeia ba rezultadu: ‘penyaringan’ (koadór), ‘pengaturan’ (regra), ‘kuantifikasi’ (kuantifikasaun) no ‘objektivasi.’ Dalam ruma ema koaliah kona-ba hanoin mistíku no mitolojia. Mundu mitolojia dudu ema atu halo interpretasaun kona-ba fenómenu sira ne’ebé iha, atu hatene tuir sentidu ne’ebé ko’us hosi eventu-eventu ne’ebé akontese liuhosi simbólu tomak. Iha liafuan seluk katak molok tama iha matenek sientifika ema tenke liuhosi faze-faze introdusaun, por ezemplu halibur buat hotu ne’ebé ema hakarak hatene no esforsu atu hakerek ho modu deskritivu. Esforsu ida ne’e, ema grego sira bolun ‘istória’, katak investigasaun kle’an, reportaze no istória. Termu istória uza mós atu bolun siénsia jerál.

            Linguajen ne’ebé uza iha siénsia, iha karaktéristika deskritivu (iha ligasaun ho verifikasaun) no regulativu (esplikasaun lójiku). Iha mundu esperiénxia pre-sientifika, linguajen ne’ebé uza katak linguajen asaun; dada ema atu halo asaun balun: hadok’an hosi dezastre no fati dezisaun.

            Distingsaun kona-ba siénsia no no esperiénxia pre-sientifika katak no esperiénxia pre-sientifika iha ligasaun ho konsistente no foti dezisaun ne’ebé uza atu hola asaun tuir loloos. Valores iha nia papel importante tebetebes iha vida umana. Buat hotu-hotu ne’ebé iha ema-nia leet sai nu’udar objetu avaliasaun. Siénsia halo esforsu atu transforma valores ba regulamentu no nia-sentidu. Nune’e, sai metodolojia katak investigasaun kona-ba eskeletu (kerangka) serbisu métodu eskeletu serbisu ne’ebé bele uza atu hala’o no deskreve fenómenu.

            Iha estante primeiru, ema husik universu linguajen hamaluk no esperiénxia loron-loron ne’ebé iha karaktéristika prakmátiku nomós halo limitasaun ba-an rasik; estante segundu, ema husik karaktéristika deskritivu hosi signifikadu no regulamentu nomós haree eskema regra. Evidente lójiku sei boot liu tan, dalan ida ho kondisaun kampu investigasaun no dalan ida ho estante serbisu metodolojiku ne’ebé taka ba bebeik, porezemplu istória, fizika no matemátika. Aupásuke tipu esperiénxia pre-sientifika katak deklarasaun-deklarasaun hirak ne’ebé iha karaktéristika atu bele halo konfrontasaun maibé hamutuk (sekaligus) iha ligasaun ho kampu balun, ho mundu vida umana no eventu-eventu konkretu.

            Deklarasaun sientifika iha karaktéristika rasionál objetivu bainhira ema halo komparasaun ho deklarasaun-deklarasaun pre-sientifika. Esperiénxia pre-sientifika iha karaktéristika nakloke no menus evidente, prakmátika no ezistensial. Siénsia ema haree nu’udar prundente umana, ne’ebé iha indikasaun atu domina meu ambiente. Fenómenulogu sira, hanesan Husserl no Merleau Ponty, fó-atensaun ba esperiénsia (lebenswelt = Vecue) katak mundu ne’e haree nu’udar pre-sientifika.

            Dewey haree investigasaun sientifika nu’udar prudente umana ne’ebé iha karaktéristika ambigu. Gonseth no G. Bachelard haree siensia nu’udar rezultadu ‘penanganan’ ne’ebé konstruktivu kona-ba esperiénxia atu bele iha benefisiu ba atividade-atividade umana. Piaget haree matenek sientifika nu’udar adaptasaun kona-ba realidade.

            Esplikasaun sientifika, sientista sira halo esforsu atu determina, deskreve no halo esplikasaun kona-ba fenómenu balun iha esperiénxia ne’ebé hetan investigasaun. Esforsu sientifika ida atu halo esforsu fó resposta kona-ba pergunta, tansá buat balun akontese ona direta ka akontese hanesan loron-ohin no la’os ho modu seluk. Resposta ba pergunta hanesan ne’e ema bolun sientifika tanba iha responsabilidade teorétiku no suporta husi investigasaun husi investigadór. Resposta bele evidente tanba mai husi rezultadu knar sistemátiku, krítiku no bazeia ba profesionalízmu maske ‘revisability’ katak persiza teste fila fali. Fó klarifikasaun sai nu’udar objetivu ne’ebé aas liu husi siénsia empirista atu alkansa objetivu.

 

 

2.5. Siénsia Dedutivu

 

            Bainhira ema halo diskusaun kona-ba modu serbisu siénsia empirista, tuir loloos modu serbisu siénsia dedutivu lubun ida hetan ona iha ne’ebá no modelu  matenek apriori. Porezemplu, esforsu atu fiskaliza ipóteze sientifika ida, sempre fó implikasaun ba parte ida atu hetan teste no akontese ka lae implikasaun ne’e sei determina ipóteze envolvidu ne’ebé sai apriori. Lei natural ne’ebé sai nu’udar dezeju ka esperansa katak lei ne’ebé tuir loloos no komportaan jerál; ne’eduni fatór tomak ne’ebé forma hosi lei ne’e bele hatun iha modu dedutivu husi lei ne’e. Teori sientifika mós tenke iha evidente.

 Siénsia empirista iha hakarak atu sai siénsia ezata. Atualizasaun idea ne’e mosu iha siénsia falak (siénsia astronomia).

            Ezbosu dedutivu la hanesan ho indutivu. Dedutivu katak prosesu hola ka hasai konkluzaun hosi espasu ne’ebé kloot liu hosi espasu premisa. Porezemplu, ema hotu-hotu bele mate (premisa I); Desy katak ema (premisa II); Ne’eduni, Desy bele mate (Premisa III, sai nu’udar konkluzaun).     Siénsia dedutivu dala ruma ita bolun ho naran siénsia apriori. Siénsia hirak ne’ebé kategoriza ba siénsia dedutivu katak siénsia matemátika ka siénsia lójiku. Ne’eduni, siénisa dedutivu katak siénisa matemátika. Verdade matemátika mai husi dalil-dalil ne’ebé iha. Liu hosi dalil-dalil ne’ebé la’os emperista ne’e, ema la bele husu bebeik. Ne’eduni, to’o tempu ida verdade dalil-dalil ne’e sei simu laho evidénsia, katak axioma-axioma ou postuladu-postuladu.

 

2.5.1. Siénsia Ezata-Nia Hun

            Komprensaun kona-ba siénsia ezata-nia hun importantante tebetebes. Núkleu siénsia ezata-nia hun katak siénsia ezata mosu bazeia ba nesesidade prátiku no observasaun emperista umana kona-ba nesesidade sukat. Porezemplu sukat bee ne’ebé iha debun laran. Atividade ne’e iha ligasaun ho esforsu atu supera fenómenu vida umana. Experiénsia emperista ne’e iha mós ligasaun ho siénsia astronomia, kalendáriu no sura tinan ne’ebé iha ligasaun ho relijiaun no esplorasaun (penjelajahan), etc.

 

2.5.2. Área Ne’ebé Hakohak Hosi Siénsia Ezata.

            Iha mundu filozofia, siénsia iha nia klasifikasaun. Klasifikasaun siénsia ezata (iha tempu) uluk, hanesan temi iha kraik ne’e.

 

2.5.2.1. Siénsia sukat no siénsia sura (ilmu ukur dan ilmu hitung)

            Jeometria no aritmétika konstitui ramu ne’ebé kle’ur liu hosi siénsia ezata. Iha tempu antigu kedas mosu ona siénsia planimetri no siénsia stereometri ho dalil-dalil ne’ebé iha justifikasaun bazea ba ezbosu báziku, porezemplu liña loos (garis lurus), área ka kampu ou rai-luan, pontu, axioma ne’ebé iha (maske la iha justifikasaun) no uza sasukat ba balun atu justifika dalil-dalil ne’e ho modu dedutivu. Forma ida hosi siénsia sukat klásiku iha tempu antigu katak siénsia sukat Euklides (hale’u 300 s.m. iha Ejiptu) ne’ebé nunka nega to’o pelumenuz sékulu 19.

            Áljebra (aljabar) no siénsia sura dezenvolvean di’ak liu iha tempu vitória Arábia. Hahu hosi tempu ne’e ita uza notasaun Arábia (letra Arábia) sístema-sístema Romanu komesa husik no hahu uza sinal ‘nol’ (0) ne’ebé mai hosi Índia. Kleukleur ema hahu halo hamutuk siénsia rua ne’e. Porezemplu ‘Trigonometri’ (siénisa sukat análitiku), kuhus (kerucut), kalkulasaun differensial, integrál no infinitesimal. Forma ka lolon (Tokoh-tokoh) hanesan Rene Descartes, Pascal, Newton no Lebniz. Dezenvolvimentu siénsia sukat no siénsia sura ne’e prodúz siénsia ezata klásiku ne’ebé alknasa hale’u sékulu 18.

 

2.5.2.2. Muzika no siénsia astronomia (siénsia falak)

            Inísiu tempu mediéval iha mundu weste, siénsia hirak hanesan siénsia sukat (Jeometria) no siénsia sura (Aritmétika), siénsia astronomia no muzika hatuur iha siénsia ezata. Razaun fundamental ne’ebé dudu sientista sira atu hatuur siénsia hirak ne’e ba siénsia ezata katak haree hosi nota muzika ne’ebé aas no inferior. Nota muzika ne’ebé aas no inferior depende ba material ne’ebé bele sukat, porezemplu tali snár viola ka gitarra, kanu organ ou sura irama muzika depende ba tempu badak ka naruk.

 

2.5.2.3. Lójika nu’udar siénsia ezata

            Aristoteles halo esforsu atu fó justifikasaun kona-ba silogizmu tuir axioma no postuladu-postuladu siénsia ezata. Lójika Aristoteles ladún relevante ho dezenvolvimentu lójika modernu sékulu 19 ne’ebé hala’o hosi Leibniz. Dezenvolvimentu lójika Leibniz bazeia ba esperiénxia emperista no aposteriori.

 

 

2.5.2.4. Sétimu liberal arts (Kompetente)

            Kasiodorus bolun siénsia sukat, sura, astronomia no muzika nu’udar ‘guadravium’, parte ida hosi sétimu liberal arts ne’ebé fó liberdade ba ema kompetente sira. Estadu ema kompetente kontráriu ho ema ‘serviles’ ka ema kompetente eskravu ou atan. Knar prinsipál atan-sira katak fila rai, te’in, soru no kasa. Quadravium ne’e iha ligasaun ho númeru no sukat. Ita koñese mós ‘trivium’. Trivium iha ligasaun ho linguajen ka lingua. Dixiplina hirak ne’ebé hatuur iha trivium kerdizer gramátika, lójika (dialektika) no retórika (‘keahlian berpidato). Iha tempu antigu, dixiplina tolu ne’e iha-nia karaktéristika apriori.

            Lingua latín haree nu’udar lingua inan, kompletu no bele regula dalan hanoin ema ida-idak liu-hosi lei lójika. Siénsia hirak ne’e, iha tempu mediéval ema bolun ‘Artes’ (kompetente) no la’os scientiae. Tuir sientista Mediéval, Artes sai nu’udar instrumentu atu bele estuda scientiae. Artes  ho dezeñu formál katak forma ka modu atu hala’o siénsia. Siénsia ho dezeñu material katak lingua ka siénsia. Ohin loron matenek-matenek formál indika siénsia ezata no lójika aupásuke (sedangkan) astronomia, muzika, gramátika no retorika inkluzive iha matenek aposteriori.

 

2.5.3. Siénsia Ezata Tempu Klásika

            Iha tempu klásika iha ona sistema ida ne’ebé hakohak área matenek barak. Sistema ne’e konsekuente, simples no luan. Descartes hakarak hafoun siénsia tomak liu-hosi siénsia ezata. Karaktéristika-karaktéristika siénsia ezata katak: primeiru, sientista ida hatene katak lialoos hosi hanoin ka formulasaun ida bele halo justifikasaun. Sientista halo esforsu atu hatún (dedutivu) ‘rumus’ ka kandidatu ‘dalil’ ne’ebé hetan ona rezultadu justifikasaun. Justifikasaun rezultadu ne’e bazeia ba axioma-axioma prinsipál (ida ka liu). Hafoin, ‘rumus-rumus ne’ebé sai ona dalil bele halo formulasaun iha modu sistemátiku, lójiku, iha siénsia ezata tomak, (context of justification). Ne’eduni, uluk-liu persiza ezbosu báziku, axioma ka sasukat serbisu. Liu-hosi aspetu prinsipál tolu ne’e sientista ida hatún dalil balu iha modu dedutivu ne’ebé la iha rohan. Ho ida ne’e, sistema siénsia ezata bele iha kontinuasaun, aliás la iha rohan ka válidu absolutu. Segundu, Siénsia emperista iha karaktéristika konkreta no siénsia ezata ho nia karaktéristika abstratu.

 

2.6. Perspektiva Istória Modu Serbisu Filozofia

2.6.1. Tempu antigu Grego

            Filózofu prasokrates sira só halo esforsu hetan buat ne’ebé sai nu’udar baze (asas, ‘arkhe’ ka prinsípiu) hosi fenómenu sira ne’ebé bele ita observa. La’o hosi prinsípiu ne’e, sira bá ona baze ka prinsípiu ne’ebé supera obeservasaun umana. Baze ka prinsípiu ne’e sira fó naran ‘bee no anin. Karaktéristika ne’e pemanente ou muda bebeik (‘movel’).

            Opiniaun barak tuirmai hamusu skeptizismuhosi Sofizmu. Situasaun ne’e konvida Sokrates atu orienta ita ba sujeitu. Nia uza métodu dialogal elenchus (majeutike –obstetrísia/kebidanan, katak esforsu atu homosu saida mak iha ita-nia an rasik, atu nune’e bele dehan sai, moris ou konxiénte. Modu serbisu dialojiku ne’e dehan sai ona iha obra Plato. Plato orienta ema ba ‘mundu ideia’. Mundu ideia objektif tebetebes. Plato salienta (mekankan) ideia atu friza (mengutamakan) modu serbisu a-priori no dedutivu nu’udar garantia atu alkansa episteme.

            Aristoteles kontinua doutrina Plato maibé iha diferansa barak. Intuisaun Plato troka ho abstrasaun. Observasaun a-posteriori salienta liu ho métodu indutivu (investigasaun sientifika iha modu emperizmu).

            Tuirfalimai ideolojia Neoplatonizmu. Sei hanorin kona-ba mundu sorin bá (dunia seberang). Mundu ida ne’e ema la bele haree. Maibé nia iha uniaun (kesatuan) ho ‘mundu tranzitóriu’ (dunia fana). Buat hotu-hotu ita konsidera hosi fonte ida (emanasi) no orienta an ba fonte ne’e.

 

2.6.2. Iha Ambiente Judeu, Kristaun no Islamiku to’o Scolástiku

            Iha ambiente ne’e filozofia antigu Gregu hasoru konfrontasaun daruak ho relijiaun. Ida-uluk, akontese iha tempu prasokrates no Sokrates simu akuzasaun harahun relijiaun tanba la simu ‘maromak’/’maromak-feto’ (dewa/i) mitolojia Gregu. Daruak, Neoplatonizmu ho estilu mistiku panteiztiku.

            Ohin loron akontese konfrontasaun entre fiar no hanoin ka intelektu tanba iha grupu balun defende fiar nu’udar matadalan bá sira-nia moris. Grupu seluk, kaer metin ba siénisa no morál ne’ebé la iha hun hosi fiar. Problema fiar no intelektu bele haree momoos iha figura hanesan Filo, hosi Iskandaria iha ambiente Judeu, Mazab Iskandaria no antigu autór sira hosi Igreja Leste iha ambiente Kristaun. Ideolojia Mutazila, al Farabi, ibn Sina, Ibn Rushd iha ambiente Izlaun. Iha viajen istória, iha esforsu hatutan (menggabungkan)fiar ho intelektu (Boethius iha ambiente Kristaun ho nia lovru The Consolation of philosophy, Ibn Sina no al Farabi (Izlaun) nomós Ibn Gabirol (Judeu).

            Ideolojia Scolastiku iha opiniaun katak intelektu mai hosi Maromak no tanba ne’eduni nunka bele deskonfia no nia konstitui karaktéristika hosi ita-nia bei-ala sira (Jintiu). Ne’eduni, ita nu’udar ema ne’ebé fiar ka ema fiar na’in, la persiza deskonfia (cfr. Relasaun teolojia no filozofia).

 

2.6.3. Tempu Modernu

            Tempu modernu tomak iha europeia (mundu weste) iha karaktéristika prisípal rua, katak: ida-uluk, filozofia hamrik mesak, kerdizer filozófu barak la fó importansia  esensia teolojia  bazeiba fiar. Daruak, hafila (pembelokan ka membelokan) ba sujeitu matenek ne’ebé Descartes hahú ona. Karaktéristika rua ne’e bele halo klarifikasaun kona-ba pluralizmu filozofia no sistema hanoin. Durnte sékulu XX iha ideolojia rua ne’ebé hakarak sai hosi atensaun katak Neoplatonizmu no Struturalizmu.

            Iha faze inísiu, iha forma (tokoh) femozu boot tolu, ida-uluk katak Descartes, Spiniza no Pascal. Descartes hakarak reorganiza ka hafoun (merombak) modu serbisu filozofia no siénsia. Pontudepartida Reorganizasaun ne’e tenke haree hosi evidente ne’ebé la nakdoko (je pense donc je suis/cogito ergo sum/aku sadar maka aku berpikir/ha’u iha ne’eduni ha’u hanoin). Baze evidente mai hosi ideia ne’ebé loos no distinsaun (idea uara et distincta) katak ha’u-nia konxiénsia (ha’u/res cogitans). Habelar ka haboot (keluasan – mundu material inklui mós ita-nia isin/res extensa) no esensia ne’ebé perfeitu (ens perfectissimum/Maromak).Idea tolu ne’e fó posibidade ba kompriendesaun (masuk akal) no bele iha justifikasaun iha modu dedutivu.

            Baruch Spinoza habelar liu tan modelu ida ne’e. Spinoza la iha dúvida bainhira dezenvolve modelu ne’e. Iha Étika Moore, Geometrica Demonstrata (Étika ne’ebé justifika iha modu matemátiku) nia determina axioma no sasukat serbisu atu alkansa kuatidade dalil (cfr. Siénsia matemátiku Euklide). Tuir Descartes no Spinoza sira-nia hanoin katak filozofia, siénsia naturais no teolojia hakru’uk ba modu serbisu dedutivu.

            Blaise Pascal kontra modu serbisu ne’e. Pascal nu’udar sientista no fiar na’in la simu modu serbisu a-priori no dedutivu. Nia uza modu serbisu a-posteriori iha área siénsia no fiel. Nia mós deskonfia kapasidade hanoin ne’ebé bele iha frakeza no hamosu sala ka pekadu. Nia aderente (penganut) fideizmu ne’ebé tuirmai dezenvolve iha forma Janssenisme no panteizmu.

            Faze daruak, Ideolojia boot iha filozofia modernu (weste), kerdizer rationalizmu no emperizmu. Rasionalizmu konstitui kontinuasaun hanoin no modu serbisu Descartes, Spinoza no ladun friza modu serbisu matemátiku.Rezultadu hanoin ema nian tutur aas liu. Klase emperista tuirfalimai dezenvolvean iha ingletera (sék. 17) no fó influenza ba Hobbes, Locke, Berkeley no Hume. Tuir opiniaun ne’e modu serbisu katak halibur data-data emperista no forma matenek emperista hosi investigadór.

            Faze datoluk la’o liu-hosi filozofia Kant. Kant planea modu serbisu filozofia ne’ebé foun. Filozofia Kant konstitui sistema ne’ebé bazeia ba momentu ou akontesimentu-akontesimentu ne’ebé fiskaliza hosi matenek a-posteiori atu hetan estrutura matenek sujeitu ne’ebé fó posibilidade atu halo investigasaun a-posteriori. Estrutura sujeitu matenek ne’e nia haree nu’udar estrutura a-priori ne’ebé hala’o uluk-liu hotu investigasaun a-posteriori.

            Tuir Kant, objetu matenek iha nia’an rasik (Das Ding an Sich) iha maibé labele hatene. Só hatene buat ne’ebé akontese iha sujeitu. Bainhira halakon objetu matenek iha nia’an rasik realidade objetu matenek sei muda sai rezultadu matenek ou hanoin hosi sujeitu ne’ebé dezenvolve nia’an.Bazeia ba hanoin ne’e bele besik ba perspektiva idealizmu iha forma oioin. Modu serbisu filozofia tuir hanoin idealizmu katak esforsu ativu atu tuir ou hola parte iha dezenvolvimentu sujeitu matenekiha forma oioin. Tuir Hegel, forma dezenvolvimentu ne’e iha karaktéristika dialéktiku hodi haree dezenvolvimentu espíritu iha istória.

            Faze dahaat, krítiku hasoru idealizmu ne’ebé ita fahe ba oin tolu no ikus fali hamosu serbisu filozofia ba oin tolu. Matadalan modu tolu ne’e mak Marx, Kierkegaard no Husserl.

 

1.      Karl Marx, konkorda ho modu serbisu filozofia husi Hegel, ho asentuasaun ba dialéktiku no istória. Maibé tuir Marx, ita dezenvolve sentidu fenómenu no forma (serbisu) ba futuru ne’ebé tenke hala’o. Nomós la’os nu’udar fenómenu espíritu (Hegel) maybe nu’udar dezenvolvimentu material liu-hosi dalan ekonomia no polítika.

2.      Kierkegaard, hanoin katak idealizmu ne’ebé mamuk persiza rezeita tanba la han malu esperiínxia pesoál nu’udar ema fiar na’in. Nia kontra esforsu tomak ne’ebé hakarak kria esperiénsia umana pesoál ba sistema ida ne’ebé la funsiona. Modu serbisu filozofia, eduka ema iha nia viajen atu sai livre liu-hosi faze étiku no estétiku to’o faze religiozu tuir ezisténsia ne’ebé fundamental.

3.      Edmund Husserl, filozófu ida ne’e la hatene barak kona-ba idealizmu maibé iha nia perspektiva kona-ba fenómenolojiku nia dehan zurück zu den sachen selbst). Dutrina propriu Edmund nian mak reasaun kona-ba eskolah hirak ne’ebé halo peskiza hasoru konsiénxia umana.Peskiza ida hanesan ne’e la hetan rezultadu tanba la iha atensaun kona-ba intensionalidade konsiénxia no matenek iha mundu li’ur. Atu dezenvolve kona-ba époche(adiamentu) hasoru konfirmasaun no tahan dezisaun kona-ba trasu ezisténsia konkreta hosi objetu ne’ebé iha. Objetivu mak atu alkansa eidos (esensia) hosi fenómenu ne’ebé sai opiniaun públiku (fenómenu ne’ebé ema koalia namanas). Trasu ne’e nia bolun redusaun, signifika katak la’o ba kotuk hosi fenómenu ne’e to’o nukleu ne’ebé sai nu’udar esperansa bele mosu mai. Métodu ida ne’e hanesan la’o fila fali mota-ulun ka bee-ulun (hulu) hasoru sujeitu-objeitu iha konsiénxia sujeitu ne’e rasik.

 

Faze dalimak, natureza hanoin oeste/osidentál (barat) modernu hahú la’o sala hosi asentuasaun hasoru sujeitu matenek ne’ebé baibain hori kedas Descartes. Eskolah ne’ebé naklosu (menonjol) mak Neopozitivismu no Estruturalizmu (la iha ona fatin ba filozofia).

Nopozitivizmu hakara alkansa halo sinteze entre siénsia emperizmu ho siénsia ezata. Ne’eduni, iha de’it dalan ida ba filozofia mak trata lian sientifika ne’ebé moos atu tuir malu ho sasukat lójika no bazeia ba esplikasaun lian sientifika. Filozofia halo esforsu atu hases influensia subjetivu tomak hosi matenek sientifika no konfesa kona-ba ezisténsia matenek objetivu seluk.

Iha Ferdinand de Saussure (1857 – 1913) mosu estruturalizmu. Hafoin lian konsege (berhasil) trata siénsia umana tuir ezemplu siénsia naturais. Modu serbisu aplika iha siénsia umana seluk, hanesan antropolojia (Levi-Strauss), psikolojia (Jacques L.) no istória (Foucault). Tuir modu serbisu ida ne’e, ema sai nu’udar objetu estuda ne’ebé tenke hakru’uk ba estrutura ne’ebé iha modu apriori ne’ebé hetan iha area peskiza ne’ebé sai nu’udar lei (ne’ebé la bele book). Modu serbisu ida hanesan ne’e la bele bolun filozofia maske iha sientista balun nia hanoin iha opiniaun kona-ba ema.

Bazeia ba perspektiva istóriku kona-ba modu serbisu filozofia klaru katak la iha modu serbisu filozofia ida mak kliik no suksesu liu. Ida ne’e depende opiniaun filozófu sira kona-ba knar no trasu ofisiál filozofia. Pozisaun ita nian katak la bele defende deit esperiénsia subjetivu ou realidade objetivu. Ne’eduni, ita tenke iha atitude nakloke.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TÓPIKU II

MODU SERBISU FILOZOFIA NO SIÉNSIA

 

 

Iha mundu filozofia, filozofia hatuur ezistensia umana sai nu’udar sujeitu matenek. Ne’eduni, molok atu koalia kona-ba modu serbisu filozofia no siénsia persiza haree no hatene uluk ierarkia matenek umana.Tuir ezbosu filózofia no iha naroman mundu siénsia nian, matenek umana fahe ba kategoria-kategoria tuir estante ne’ebé eziste. Kategorizasaun estante matenek umana ne’e mak:

1.      Matenek pra-sientifika (Pengetahuan pra-ilmiah)

2.      Matenek sientifika ou sains (Pengetahuan ilmiah)

3.      Matenek filozofiku (Pengetahuan filosofis)

4.      Matenek relijiozu (Pengetahuan agama).

 

Matenek pra-sientifika

            Matenek pra-sientifika bebeik ema bolun matenek komúm ou matenek babain nian. Ema bolun matenek babain tanba estante matenek ne’e bele sente iha dalan ka modu fatuál. Intelektu sai nu’udar matenek fatuál-nia baze. Matenek umana ne’ebé bele hatuur iha ne’e, por ezemplu: matenek kona-ba rai-kalan no loron; loro-sae no monu; mate no moris, etc.

 

Matenek sientifika ka sains

            Estante matenek ne’e sai nu’udar estante matenek daruak iha ierarkia matenek umana. Matenek ida ne’e tenke kumprekriteria siénsia. Kriteria siénsia ne’ebé persiza kumpre mak:

·         Matenek ne’e tenke iha objetu.

·         Matenek ne’e tenke kumpre métodu-métodu balun.

·         Matenek ne’e tenke iha sistema (ida) atu ko’alia kona-ba konteúdu siénsia.

·         Matenek ne’e iha karaterístika universál.

 

 

Matenek filózofiku

            Matenek filózofiku haree nu’udar estante datoluk hosi matenek umana. Matenek filózofiku katak matenek ne’ebé iha konteúdu kona-ba ezisténsia ou esensia ho nia tipu fundamentál hosi nia objetu, ne’ebé iha karaterístika, hanesan: deskritivu, krítika/analitika, evaluativu, normativu, espekulativu no sistemátiku.

Matenek relijiozu

            Baze hosi matenek relijiozu mak esperiénxia fiar. Tanba ne’e, estante matenek relijiozu iha karaterístika dogmatizmu. Doutrina relijiaun nia hun mai hosi Bíblia. Bíblia katak livru fiél tanba konstitui liafuan Maromak.

 

2.1. Problema Siénsia iha Mundu Filozofia

Haree husi distingasaun entre siénsia no filozofia siénsia klaru katak filozofia siénsia iha area ne’ebé luan liu no nia konsentrasaun transenden liu duké siénsia.

Knar filozofia nian mak fiskaliza no ke’e kauza primeiru hosi fenómenu siénsia, hanesan ezbosu kona-ba evidensia, lialoos, no objektividade. Nia modu serbisu kerdizer hatán malu ka kompatível (sesuai) ho modu serbisu filozofia nian ne’ebé temi ona iha leten, katak la’o hosi fenómenu matenek siénsia. Halo redusaun ba diresaun intuisaun ne’ebé iha siénsia ne’eduni atividade siénsia iha modu prátika bele hatán malu ho nia karaktéristika. Nia fiskaliza sá deit mak posivel kona-ba akontesementu siénsia no dezenvolvimentu siénsia.

Ideolojia-ideolojia iha siénsia ezata

Siénsia ezata mak matemátika. Matemátika iha postuladu-postuladu ka axioma-axioma ne’ebé maizumenus hanesan. Maibé mós iha diferensa hanoin hosi sientista sira kona-ba tópiku ne’ebé iha. Sientista idak-idak iha hanoin propriu.

1.      Lojisizmu Frege no Russel, sira halo esforsu atu matemátika bele fila fali ba lójika. Materia matemátika barak mai hosi lójika. Ema la’os hateten katak justifikasaun matemátika kontinua tuir lei lójika maibé mós iha esforsu atu axioma-axioma, teoria-teoria matemátika no suku-suku atu hakonu hanesan espresaun-espresaun ou dalil-dalil lójika.

2.      Formalizmu, formalizmu sempre iha ligasaun ho naran David Hilbert (1862-1943) ho livru Grundlagen der Geometria (The Foundation of Geometry). Nia halo fiskalizasaun kona-ba pergunta saida mak sai nu’udar hanoin-nia hun ne’ebé iha ona antes axioma oioin ne’e mosu. Ida ne’e mak sai nu’udar fiskalizasaun nia hun iha area siénsia nian iha sékulu 20. Aderente (Pengikut) eskolah ida ne’e fiskaliza kona-ba konsekuénsia formalidade. Teoria-teoria matemátika haree nu’udar larikan-larikan rumus ne’ebé tui-tuir malu, tuir lei balun. Horikedas tinan 1900 hetan ona paradoksu lójiku no matemátika balun. Formalizmu hasai konkluzaun katak matemátika (teoria justifikasaun) sei dezenvolve ho knar propriu justifikasaun katak la iha kontradisaun iha matemátika. Por ezemplu, iha sinál matemátika la iha ka la hetan rumus rua ne’ebé iha forma A no –A dala ida.Nomós iha meta-matemátika ema la halo rasio modu matemátika.

3.      Intuisionizmu, hosi L. E. J. Brouwer (1881-1966), hateten katak iha faze ikus liu matemátika iha nia hun iha intuisaun-intuisaun propriu balun. Matemátika haree nu’udar lójika nia hun. Tuirfali saida mak sai nu’udar matemátika nia hun? Klaru katak ida ne’e hetan influensia hosi filozofia Schopenhauer (1788-1860). Kompatível ho nia karaktéristika teoria-teoria matemátika konstitui forma intuitivu iha hanoin siéntista matemátika. Brouwer haree sentidu lójika tun liu. Lei lójika la fó ita regulamentu atu mahukun (syah – syahnya) rasionalizmu matemátika. Aupásuke (sedang) lei sira ne’e foun tuirfali kaer bainhira iha ona rasio matemátika bele rasio ne’e fó-sai ona dala ida iha sinál-sinál ne’ebé observa tiha ona. Iha ne’e ema tenke kidadu tanba la’os sinál-sinál ne’ebé iha observasaun ida ne’ebé profunda liu ba matemátika maibé ida ne’ebé esensia liu katak: forma-forma intuitivu ne’ebé hetan ona iha hanoin ema nian.

 

Modu Serbisu Siénisa Emperizmu

1.      Modu Serbisu Siénsia Naturais

Iha parte ida ne’e ita sei haree prosesu serbisu siénsia naturais liu-husi hakat sira hanesan: obsevasaun, esperimentu no discovery/deskober (penemuan): siénsia naturais, liu-husi esperimentu, siénsia falak, la iha esperimentu, no siénsia saúde ka medisina, liu-husi esperimentu. Asuntu tolu ne’e sei halo peskiza liu-husi context of discovery (kontekstu deskobre) iha esforsu justifikasaun (context of justification).Mós Ita persiza haree papel no akontese lei natureza no teoria-teoria sientifika.

 

            Termu balun husi istória siénsia

Termu balun ne’ebé uza iha istória siénsia mak:

·         Manómentu (Tekanan) anin no nia sasukat

Liurai ida iha itália, naran Toskane haruka nia traballadór sira ke’e posu ida kle’an 15 m. Esforsu sira halo atu bee bele sa’e ba nivel rai nian (permukaan tanah). Sira hatuur bomba atu dada bee ne’e. Akontese katak bee sa’e metro 10 deit. Sientistia sira husi siénsia naturais nian la konsege ka labele halo esplikasaun kona-ba difikuldade ida ne’e hosi sikun teoria.Klaru katak asuntu ne’e la tuir malu (bertentangan) ho lei natureza ne’ebé simu iha públiku horikedas tempu Aristoteles ne’ebé fó sai katak: nunka iha buat ne’ebé mamuk iha natureza (horror vacui, signifika natureza sente nakdedar ka aat liu hasoru buat ne’ebé mamuk). Nune’e mós, Galieleo-Galilei (1564-1642) la konsege halo esplikasaun kona-ba realidade katakbee la bele sa’e aas liu. Liutiha, Evangelista Torricelli (1608-1647) konsege deskobre kauza hosi problemane’ebé iha. Kauza nia hun hosi bee la bele sa’e aas liu mak manómentu anin atmosfera rai (Tekanan udara atmosfer bumi). Atu justifika nia hanoin ne’e, Torricelli deskobre instrumentu ida ho naran barometer. Funsaun baromenter atu sukat manómentu anin atmosfera rai. Barometer kontein air raksa. Bazeia ba realidade katak tipu todan air raksa mak dasanuluk-resin-haat (14 kali) hosi tipu todan bee. Ne’eduni, nia fó hanoin katak koluna air raksa sei alkansa 1/14 aas koluna bee ne’ebé konsege dada (maizumenus 10 m), ne’ebé singnifika hadulas (sekitar) 74 cm. Justifkasaun loos duni. Ne’eduni, perspektiva horror vacui la vale ona, aliás monu. Ema hili air raksa tanba nia la maas (tidak menguap) no kauza kualidade nian). Ema barak la konkorda ho hanoin hosi Torricelli no hato’o hanoin seluk katak sala ne’ebé mamuk kontein substánsia (zat) ne’ebé ema la bele observa.

 

 

·         Siénsia Falak no Sistema Heliosentrizmu

Iha tempu anterior, sientista astronómu sira hosi oeste dezenvolve siénsia falak to’o alkansa forma ida iha sistema Ptolemaios (k/1 130m), veteranu sientista geometria. Iha sistema Ptolemaios, perspektiva Aristoteles hosi Samos (310-230 S.M.) katak rai hadulas loro sai paralizdu (dilumpuhkan). Trasu hanoin Ptolemaios katak geosentris, kerdizer rai konstitui sentru universu no materia tomak lalehan nian hadulas rai. Ezbosu ne’e só dura maizumenus tinan 1000 ida. Obstákulu ne’ebé iha mak difikuldade atu halo esplikasaun kona-ba sirkulasaun planeta iha sistema geosentrizmu ne’e ladún regular: dalaruma ba oin, lalis liu hosi matéria lalehan seluk, neneik liu, para no hakiduk. Karaktéristika sira hanesan ne’e mak muda hanoin hosi Ptolemaios. Bazaiba diferensa ne’e, Nicolaus Kopernikus (1473-1543) jerasaun Poloñia no Alemanña. Nia lejitima ipóteze katak loro konstitui sistema ida rasik ho planeta tomak no planeta ida entre planeta sira seluk mak rai. Fitun sira tuir nafatin sistema antigu. Iha ne’e fasil liu atu ita bele haree distingsaun entre planeta sira no halo esplikasaun no kalkulasaun liu-husi mundu matemátika. Obstákulu ne’ebé iha mak obstákulu kona-ba justifikasaun; katak asuntu ne’e la bele justifika ho siénsia falak. Entretantu, la loos katak rai no planeta sira sirkula iha forma sirkulasaun hanesan Kopernikus-nia hanoin. John Kepler (1571-1630) muda ipóteze Kopernikus kona-ba sirkulasaun iha sírkulu (lingkaran) sai sirkulasaun iha forma Elipsa. Galileo deskobre teleskop (teropong bintang) hodi uza atu observa hasoru sírkulu liu-liu planeta sira la dauk bele haree ho matan. Igreja kontra maka’as ezbosu ka hanoin ne’e tanba kontra sangrada eskritura no doutrina fiél katak ema mak kriatura espesiál ne’ebé hela iha mundu ne’e (sistema heliosentrizmu).

Isaak Newton (1642-1727) sientista naturais ida entre sira seluk. Nia kompleta hanoin Kopernikus, Kepler, no Galileo kona-ba gravitasi (ki’ik ka boot kona-ba sistema loron). Sékulu 19 nia rohan no hahu sékulu 20 liu-hosi dezenvolvimentu foun kona-ba trasu naroman no teoria relatividade. Iha liafuan badak katak modu serbisu siensia naturais bazeia ba observasaun (pengamatan), fiskalizasaun (penelitian), no esperimentu (eksperimen-eksperimen). Esforsu siénsia mak hato’o ipóteza-ipóteza ne’ebé nia implikasaun han malu ho data-data empirista. Data-data emperista ne’e bele halakon ipóteza ida ou bele mós kompleta ipóteza ida. Maibé la uza atu halo justifikasaun kompletu kona-ba dezenvolvimentu ipóteza ida.

 

1.2.Trasu lei natureza

Karaktéristika lei natureza mak husi ipóteza ba lei natureza, formulasaun lei (scientific laws, natural laws). Kompara ho ipóteza lei iha trasu ofisiál tolu ne’ebé supera trasu ipóteze mak lei ne’e ezata liu, komportaan jerál liu, no iha justifikasaun forte.

·         Faze ezata (tara kepastian), ipóteze ida ezata liu, maka ezisténsia ipóteze ne’e sei sai hanesan (seolah-olah) lei ida. Lei idak-idak ko’us trasu ipóteze (provizoriu/sementara) bainhira evidente absolutu kona-ba ipóteze komportaan la bele alkansa.

·         Jerál liu, nia ezije katak ipóteze inísiu neneik-neneik akumula area ida ne’ebé luan liu.

·         Esplikasaun sientifika, husi lei sientista sira iha esperansa kona-ba esplikasaun sientifika (scientific explanations).

 

Esplikasaun dedutivu-monolojiku (penjelasan deduktif-monologis)

            Asuntu ne’ebé atu hetan esplikasaun ita bolun expladum. Espresaun liafuan expladum iha deklarasun ida ho esperansa katak bele hetan deklarasaun lubun ida ne’ebé lójiku la’o uluk deklarasaun. Deklarasaun ne’ebé sei buka ita bolun explanans. Babain deklarasaun explanans ko’us deklarasaun jerál (ida ou barak kona-ba ipóteze ou lei) no deklarasaun ofisiál (ida ou barak hanesan relatótiu emperista kona-ba buat ne’ebé hetan obsevasaun. Explanadum só iha relatóriu \deklarasaun ida de’it ne’ebé bolu fenómenu ou eventu emperista ne’ebé hakarak hetan esplikasaun. Baganya mak hanesan tuirmai ne’e:

L1, L2, …Lm

(17) C1, C2 … CM     explanans

E                                  explanandum

 

L=LeX; C=cause;  E=explanandum

(17) = inti bagan

E iha ona suksesu hatuur iha liña L no C. Bainhira L1 (L2 etc) komportaan no bainhira c1 (c2 etc) hato’o buat ne’ebé direta, ne’eduni E hateten buat ne’ebé akontese. Iha ita-nia moris loron-loron skema ne’e uza, maske la iha espresaun premis L iha modu real. Por ezemplu, tanba sá jelu ne’e nabeen! Jelu nabeen (explanandum) tanba ami hatama iha bee-manas (explanans). Maibé explanans só temi parte ofisiál (c) entretantu parte jerál (L) la temi, kerdizer bainhira jelu hatama iha bee-manas ita haree nu’udar kauza tanba sá E akontese. E tanba C ou E heta kauza hosi C.

 

Lei Natureza no\ Generalizasaun

Iha espresa\\\un-espresaun hosi sikun balun atu hanesan ho lei natureza. Espresaun atu hanesa\n signifika la hanesan. Maibé karik espresaun hanesan ne’e iha trasu ofisiál ne’ebé hanesan ho lei natureza (hanesan ezata, jerál, no iha trasu emperizmu). Kbiit iluminasaun ladún maybe defísil atu determina limitesaun. Por ezemplu, roupa tomak ne’ebé iha armáriu ne’e mak roupa labarik nian. Ita koko imájina katak espresaun ne’e loos iha modu emperizmu nomós komporta an jerál ba armáriu tomak. Maibé la iha ema ida haree nu’udar lei. Iha tentasaun atu uza termu kauza-konsekuénsia nu’udar se (seakan) lei determina relasaun kauza-konsekuénsia. Aupásuke (sedangkan) generalizasaun ne’ebé porakazu (kebetulan) la to’o iha determinasaun ne’e, la iha roupa pedasuk ida mós sai roupa labarik nian tanba iha ne’ebé rai roupa iha armáriu ne’e. Formulasaun ne’e ladún emperizmu tanba iha ka la iha kauza-konsekuénsia la bele fihir iha modu emperi\zmu.

Nelson Goodman, hato’o rumusida kona-ba contrary contract conditional. Nia halo esplikasaun hanesan: distingsaun hosi generalizasaun ida ne’ebé mamuk, lei bele sai espresaun kondisionál ne’ebé sei la han malu ho realidade tanba kondisaun la dauk kumpri. Por ezemplu, sé A akontese, ne’eduni, B akontese. Aupásuke iha realidade A la akontese ou la dauk akontese. Iha istória dezenvolvimentu siénsia dalabarak akontese katak hafoin dezenvolvimentu espresaun ida universál bele halo distingsaun nu’udar lei ou generalizasaun (belaka). Asuntu ne’e defísil tebetebes atu halo distingsaun ho siénsia sosiál.

 

Konkluzaun ne’ebé iha karaktéristika dalaruma (cfr. Modus pones no modus tollens)

            Ita la’os de’it limite ita-nia an iha fiskalizasaun modu serbisu siénsia natureza no hein modu serbisu siénsia sosial. Ne’eduni, ezemplu tomak ne’ebé ita haree to’o ohin loron kona-ba lei ne’ebé sei iha karaktéristika dalaruma (‘barangkali) hola hosi mundu materiál ne’ebé nia kara\\ktéristika hetan fiskalizasaun liu-hosi data-data estatístika bele hahoris lei ne’ebé iha kar\aktéristika dalaruma (barangkali) ne’ebé obede ba lei natureza. Bebeik (kerap) iha ezijensia dalaruma besik liu evidensia (kepastian), hanesan iha prátika medisina, tratamentu ka kura, seguransa tráfiku, lei no justisa nomós edukasaun.

 

1.3. Hosi lei natureza ba teoria sientifíka

Sientista idak-idak persiza serbisu maka’as no halo esforsu atu ipóteze tomak sempre bele halo kompletu no sai evidente-liu no ikus-liu bele simu iha mundu siénsia nu’udar lei natureza.Por ezemplu, lei gravitasi Isaak Newton. Dezenvolvimentu hanesan ne’e ita justifika iha dezenvolvimentu siénsia hosi kuantidade lei natureza ou sistema ba formulasaun teoria sientifíka ida. Ho nune’e, iha similarizasaun entre relasaun lei natureaza hasoru ipóteza ne’ebé antes iha relasaun ho teoria ho lei teoria ho lei natureza sira ne’ebé antes. Maske nune’e, ita haree barak liu mak diferensa duké similarizasaun. Distingsaun ne’e bele hetan esplikasaun hanesan:

Lei idak-idak iha karaktéristika emperista no tenke bele fiskaliza ou halakon bazeia esperiénxia. Maibé tuir loloos (padahal) teoria ida konstitui perspektiva jerál ne’ebé iha tendensaun atu hadok’an nafatin hosi probabilidade atu hetan peskiza iha modu emperizmu.Klaru katak iha koherensia entre ipóteza no lei entretantu (sementara) lei no teoria idak-idak ketak.

Por ezemplu, lei natureza: lei natureza ne’ebé regula gravitasi, area elétriku no maknétiku, lei kona-ba korrente elétriku ou elétriku estátiku; lei kímkia, lei jeografia, metereolójia, etc. Ezemplu teoria siénsia mak hanesan: teoria kona-ba naroman (teoria cahaya), teoria atom, molekul no atom, estrututa atom (sub-mete hotu ba teoria relatividade. Teoria-teoria seluk mak hanesan: teoria evolusaun, teoria akontesimentu mundu, diferensa klima, diferensa kontinente, etc.

Maske teoria-teoria ne’e la bele justifika (maibé mós katak lei la bele justifika no la bele fiskaliza ou la bele halakon iha modu emperizmu), teoria sientifika ida  la bele haree nu’udar asuntu ne’ebé iha karaktéristika metafizika (só nu’udar fiar). Teoria sientifika iha planu nu’udar klibur matenek ida ne’ebé inklui realidade barak no lei ne’ebé hatene tiha ona no fiskaliza bazeia esperiénxia emperizmu. Ne’eduni, teoria idak-idak konstitui teste atu halo relasaun ne’ebé luan entre lei sientifika balun ne’ebé rumpun ida no atu halo esplikasaun kona-ba lei sira ne’e to’o mosu katak lei sira ne’e bele kompriende no bele halo esplikasaun.

 

2.      Modu Serbisu Siénsia Sosiais

 Koñesimentu kona-ba modu serbisu siénsia sosiais iha mundu siénsia umana importante. Intensaun atu hakle’an matenek kona-ba siénsia umana.

 

            Siénsia Umana-nia Hun

Iha sentidu luan, siénsia umana (Human sciences) inklui mós siénsia sosiais (social science) ne’ebé mak siénsia emperizmu.estuda kona-ba ema iha aspetu tomak ema-nia moris. Karatéristika ofisiál, hahalok no aspetu vida umana seluk. Siénsia umana tinan sei nurak duké siénsia naturais. Maizumenus siénsia umana mosu iha sékulu 19 maske siénsia ne’e nia abut ita hetan ona iha tempu antigu. Iha mundu oeste maizumenus sék. 18 nia rohan bele hetan ona siénsia ne’ebé halo estuda kona-ba ema, entre seluseluk istória, relijiaun, edukasaun cívica, medisina, literatura, direitu, lingua, ekonomia no kultura. Asuntu ne’e bele hatene hosi doutrina filozofia ou siénsia sira seluk ne’ebé haketak’an hosi filozofia. Distingsaun entre siénsia umana ne’e no siénsia umana ne’ebé foin dezenvolve nia aan iha sék 19 katak antes sék 19, problemátika no modu serbisu ofisiál siénsia umana ladauk konxiénte, até (bahkan) dalaruma siénsia umana koko imita modu serbisu siénsia naturais ne’ebé iha influénxia kle’ur ona.

Dezenvolvimentu umanizmu iha mundu oeste iha sék 15 hamoris fali (menyadarkan) ema kona-ba kapasidade no dignidade umana rasik. Konxiénsia ne’e hetan suporta liu-hosi estuda kona-ba literature, arte, no filozofia gregu, romanu antigu prakristaun. Ne’eduni, dezenvolvimentu ne’e hanaran Renaisance.

Iha mundu polítika espresaun Renaisance ne’e liu-hosi Revulusaun Fransa. Ajornamentu iha area filozofia bele ita hetan liu-hosi Rene Descartes, Barukh Spinoza, Blaise Pascal, Eskola emperista inglatera, ou klaru liu mosu iha revolusaun kopernikan hosi Immanuel Kant.

Iha dezenvolvimentu siénsia umana ita hetan naran sira hanesan: Auguste Comte, Karl Marx, Frederik Engles, Pierre J. Proudhon, Sigmund Freud, no teoretikus siénsia umana Wilhelm Dilthey. August Comte bolun nu’udar Señor Sosiólogu. Tuir Comte, depois tempu teolójiku no metafiziku, hahú tempu siénsia pozitivu ne’ebé definitivu.Iha faze matenek pozitivu iha distingsaun hahú hosi ida ne’ebé abstratu liu: matemátika, astronómia, fizika, kímika, bilojia, no fizika sosial (Sosiolojia).

Depois mosu Sientista sira seluk, hanesan: area sosiolojia (Emile Durkheim, 1853-1919); Lucien Levi-Bruhl, 1857-1939; no psikolojia (Sigmund Freud, 1856-1939) ne’ebé dezenvolve siénsia envolvidu to’o alkansa forma klasiku. Namun, forma-forma klasiku sei hetan sinál hosi determinizmu ne’ebé ko’us iha perspektiva pozitivizmu Comte ou iha forma hanoin Marx no Engels. Hanoi determinizmu han-malu ho siénsia naturais oioin maibé la han-malu ho siénsia sosiais. Sientista sira ne’ebé rejeita mak W. Dilthey no Max Weber.

Dilthey sai nu’udar ema primeiru ne’ebé halo distingsaun Geistewissenshcaften (Siénsia umana) hosi naturrwissenschaften (Siénsia natural). Hosi parte seluk, Weber halo distingsaun erklaeren ho karatéristika siénsia natural hosi verstehen ne’ebé katak karatéristika ofisiál siénsia umana.

Hahú sékulu 20, ita hetan institutu fiskalizasaun sosiál Frankfurt ho Siénstista sira hanesan:

Max Horkheimer, Theodor Adorno, Erich Fromm, Herbert Marcuse, Joergen Habermas. Sientista sira ne’e iha interese-liu kona-ba análitiku no krítiku sosiedade patrimóniu Marx. Ita mós hasoru hermeneutika iha kontestu siénsia umana ho sientista na’in rua, entre seluseluk Hans George Gadamer (iha Alemaña) no Paul Ricoeur iha Fransa.Sira iha influénsia hotu iha Amerika Norte.

 

                                      Karatéristika Ofisiál Siénsia Umana

Mundu siénsia emperizmu kategoriza ba siénsia natural no siénsia umana, siénsia kultural, spiritual, étika, no sosiolojia. Siénsia umanizmu konxinte tiha ona liu-hosi observasaun, fiskalizasaun, no esperimen emperizmu, maibé iha asuntu barak nia sei koko dezenvolve ipóteze, lei, no teoria sientifika ne’ebé similar ho ritmu siénsia natural.

 

            Ema nu’udar sujeitu no objetu siénsia

Karatéristika ofisiál siénsia umanizmu katak objetu investigasaunsiénsia umanizmu mak totalidade umana. Persiza hatene katak iha tempu ne’ebé hanesan ema mós sai nu’udar sujeitu, iha sentidu:

1.      Modu esensia umana supera estatutu objetu material.

2.      Investigadór nu’udar sujeitu iha faze ne’ebé hanesan ho nia objetu.

 

Bazeia ba materia investigasaun emperista, siénsia umanizmu besik liu ho siénsia natural. Siénsia hirak ne’e iha pozisaun atu besik ho filozofia. Ne’eduni, iha sientista umanizmu barak bele koalia iha eskletu filozofia.

Haree filafali diskusaun kona-ba sala no tempu liu-hosi Immanel Kant ne’ebé konstitui trasu bazika rua hosi mundu natureza ne’ebé sai nu’udar ezisténsia umana. Iha mundu siénsia naturál sala no tempu bele sukat ho klaru liu-hosi sistema estatístika no unidade (satuan). Iha ema-nia moris sala no tempu nu’udar sasukat ne’ebé la kompatível ho esperiénxia umana. Sala bele hatuur iha kontestu reál mak ambiente hamaluk no tempu sente nu’udar istória ne’ebé dook atu supera korrente eventu.

 

 

Kriteriu Lialoos

 

            Kriterium lialoos siénsia umanizmu la hanesan ho kriteria siénsia sira seluk. Pontudepartida siénsia umanizmu la hanesan ho siénsia natural tanba ema nu’udar sujeitu investigasaun la hatuur iha kontestu objetu investigasaun (fora de objetu investigação). Kriterium lialoos la hanesan tanba objetu investigasaun siénsia sira ne’e mak ema. Ema la bele hatuur nu’udar objetu nune’e de’it tan hakarak atu hetan klarifikasaun kona-ba kauza hahalok tuir nukleu ipóteze, lei no teoria.

            Max Weber (1864-1920) fó-hanoin katak la natoon karik ema só de’it hetan esplikasaun bazeia ba kauza-konsekuénsia. Persiza esplikasaun komprensivu. Ida ne’e mak hanaran kompriende ou koñese (verstehen) hahalok ne’ebé observa bazeia ba kapasidade ne’ebé eziste iha observadór-nia an rasik.

 

 

Sujeitu no objetu iha influénsia ba malu (feedback)

 

            Relasaun sujeitu no objetu la’o bebeik no intensivu. Iha karatéristika siénsia umanizmu barak mak hato’o iha modu no forma ne’ebé la hanesan, p.e. istória. Iha ezbosu rua kona-ba istória:

 

·         Ezbosu kona-ba istória ne’ebé la’o ho modu sírkulu (siklis). Katak filózofia moris ne’ebé antigu liu ne’ebé ko’us fiel iha reinvestigasaun iha forma oioin.

·         Ezbosu kona-ba istória ne’ebé ho modu linear. Katak simu iha inísiu no nia-rohan ne’ebé klaru iha movimentu istória (podér kriadór no ezbosu kona-ba ‘akhirat’). Ezbosu istória ne’e klaru eziste iha relijiaun monoteiztiku: Judeu, Kristaun, no Izlaun.

 

Karatéristika Objetu Siénsia Istória

 

            Karatéristika prinsipál siénsia istória kerdizer istória kona-ba tempu pasadu umana, ne’ebé hakarak hatene no kompriende hosi ema rasik. Nu’udar fonte nia hola data hosi tempu pasadu, liu-liu sasin ema nian hosi tempu istória balun: instrumentu, rate, uma, fatin reza, intrumentu muzikal, arte, seremonia kultural, nst. Bazeia ba data, informasaun, sasin, sientista sira buka halo análiza kauza no lala’ok enventu ida, hafaoin buka ipóteze no lei ne’ebé bele regula korente eventu ne’e.

 

 

 

 

 

TÓPIKU III

EZATU (TATEBES) NO LIALOOS MANTENEK

 

            Dalaruma ita ko’alia kona-ba problema-problema prinsipál siénsia nian, modu serbisu siénsia ne’ebé supera tiha ita-nia kapasidade atu rezolve. Problema kona-ba ezatu (tatebes), dalaruma (barangkali), ou ignorantia iha siénsia emperista ou siénsia exacta; problema objetividade no subjetividade iha siénsia oioin la hanesan, problema kona-ba ezistensia lialoos, evidensia matenek no konkluzaun, indutivu (válidu ou lae).

            Problema seluk p.e. pozisaun ou fatin lei, teoria sientifika, ou totalidede siénsia ezatu ou buat ho ne’ebé abstratu. Problema mak ne’e, asuntu tomak ne’e só de’it eziste iha sientista sira-nia hanoin ou eziste iha realidade objetivu?

 

 

3.1. Faze-faze ezatu (Tatebes): Subjetividade no Objetividade, Ezatu

            Uzu termu sujeitu no objetu temi tiha ona iha deskrisaun uluk. Nune’e mos, termu matenek hetan ona diskusaun. Matenek kompriende nu’udar konxiénte sujeitu (knower) hasoru objetu ne’ebé koñesidu. Naroman akontese hosi parte sujetu, ne’ebé halo distingsaun kona-ba objetu iha ligasaun ho nia an rasik, serve hosi objetu ne’ebé hanesan loke an ba sujetu ne’ebé iha relasaun ho nia an.

            Prosesu matenek nunka separa hosi saida mak hanaran evidensia no ezatu ou tatebebes. Iha unidade sujetu-objetu, evidensia hatuur iha parte objetu. Entretantu, ezatu ka tatebes iha parte sujetu. Evidensia hanesan konstitui naroman ou kbiit objetu ne’ebé hamosu an; aupásuke ezatu katak konviksaun (keyakinan) iha sujetu-nia an kerdizer asuntu ne’ebé nia hatene tebes duni mak objetu ne’ebé nia hakarak koñese. Asuntu rua ne’e konstitui karatéristika fenómenu matenek ne’ebé ko’us sujetu (knower) nomós objetu ne’ebé mak hatene.

 

1.      Faze Tatebes Siénsia Emperista no Siénsia Exacta

Tatebes nu’udar karatéristika matenek ne’ebé eziste iha sujetu nomos iha ona diskusaun. Relasaun ho probabilidade persiza konfesa katak termu ne’e sientista sira uza atu indika asuntu ne’ebé iha fenómenu matenek hatuur iha parte objetu. Atu supera difikuldade ne’e persiza aprezenta termu kredibilidade (credibility).

Kredibilidade konstitui karatéristika espesífiku ipóteze sientifika. Iha fenómenu matenek sientifika ipóteze hatuur iha parte sujetu. Kredibilidade ipóteze bele fraku uitoan no bele mos forte, maibe ne’e depende ba kualidade no kuantidade data emperista ne’ebé bele hetan esplikasaun bazeia ba póteze ne’e. Bainhira data emperista ne’e hetan formulasaun iha deklarasaun-deklarasaun sientifika balun P, maka kredibilidade p hosi ipóteze H balun (p(H, P) bele fó valor kuantitativu entre 0 no 1 ( 0 = kredibilidade ne’ebé la iha liu, por ezemplu ipóteze ne’ebé la bele fiskaliza ho modu emperista ou lakon totál. Númeru 1 mak kredibilidade ne’ebé la bele lakon iha relasaun ho lei lójika (kredibel tebes). Ezemplu aban sei udan ou sei la udan.

            Distingsaun entre kredibilidade no dalaruma katak asuntu kredibilidade hosi ipóteze ida, tópiku debate ou komparasaun mak deskobre (ditemukan) iha kredibilidade lójiku hosi deklarasaun ida ou balun ou propozisaun. Aupásuke iha direitu nia komportaan dalaruma debate prinsipál ou komparasaun katak estátistiku dalaruma hosi deklarasaun ida ou balun ne’ebé repete.

 

·         Siénsia emperista

Siénsia emperista tomak, inkuimos siénsia umaniora hanorin tatebes iha sentidu rua: primeiru, tatebes kona-ba explans hosi fenómenu ne’ebé fiskaliza; daruak, tatebes kona-ba konkluzaun ne’ebé bele hola hosi lei ida ne’ebé komporta an. Maibe ne’ebé atinji mak la iha kredibilidade (ne’ebé bazeia ba observasaun emperista) nunka bele atinji valor 1.Maske ipóteze no lei iha kredibilidade, asuntu rua ne’e tenke nakloke nafatin atu iha justifikasaun sala. Klaru sira na’in-rua iha karatéristika provizoriu. Teoria mos iha karatéristika ne’ebé hanesan maske ho razaun ne’ebé la hanesan. Klaru, katak faze konkreta tatebes tomak iha siénsia emperista iha karatéristika livre, katak nunka iha presaun hosi rásio atu asuntu ida hetan lia ida de’it. Uza termu evidensia bele hateten katak evidensia iha área siénsia emperista sempre iha karatéristika nisbi no ho nune’e tatebes bele bolun mos iha karatéristika nisbi no tanba ne’e persiza hetan lia ida de’it bazeia ba opsaun livre la iha presaun.

 

·         Siénsia Ezata

- Iha kontestu deskobrementu (context of discovery), nu’udar deklarasaun kona-ba esforsu prova, saida mak dehan kona-ba siénsia emperista mos komporta an ba siénsia exacta iha sentidu ne’e loos iha kontestu bainhira siénsia ne’e ladauk tebes.

- Maibe iha kontestu justifikasaun (context of justification), iha sistema balun iha matemátika ou lójika ne’ebé halo ona ka iha ona no hamriik measak, la iha ona ipóteze, maibe só deklarasaun-deklarasaun ne’ebé iha karatéristika axiomátiku no teorema ou argumentasaun sira ne’ebé hotu-hotu iha valor 1. Axioma tomak no teorema ne’e komporta an iha ne’ebé de’it la iha dúvida iha sistema ne’e rasik. Ida ne’e mak bolun ho termu siénsia exacta.

 

      Klaru katak provizoriumente só eziste iha faze deskobrimentu siénsia exacta sira ne’ebé la dauk konstitui siénsia exacta ne’e rasik. Ignorantia provizoriu ne’ebé eziste iha siénsia emperista la eziste iha siénsia ezata (ignorantia absolutu la bele simu hanesan mos iha siénsia emperista). Maibe interesante katak siénsia ezata sira la iha karatéristika emperista.

 

      Problema mak ne’e, oinsa tatebes siénsia ezata sira iha karatéristika livre. Katak ema ida-idak be le ho livre hakarak tama siénsia ezata ne’ebé hanesan, bele ka lae hateten katak tatebes ne’e iha karatéristika livre? Hafoin ho livre tama iha sistema ida, pesoál ne’e bele ona kesi-nia an no la livre tan ona atu rezeita rezultadu sistema isénsia involvidu. Ida ne’e mak hanoin ho deklarasaun tatebes siénsia ezata sira ne’e la livre tanba karatéristika absolutu no evidensia siénsia ne’emós iha karatéristika absolutu.

 

 

2.      Reflesaun no evaluasaun Filózfia ba Data

Iha tempu uluk, tuir lala’ok filózofia nian, matéria kona-ba evidensia la hetan debate barak tanba atensaun prinsipál iha trend filózofia modernu mak foka ba sujetu matenek, p.e. matéria hale’u válidu-inválidu prosesu no modu serbisu siénsia. Influénxia Descartes no Kant boot tebe-tebes iha asuntu ne’e.

Iha sékulu 20 ne’e atensaun filózofia no siénsia iha liu orientasaun ba objetu iha nia an rasik (Husserl) no iha área siénsia naturais halo estuda bazeia ba siénsia (foundational research), p.e. problema kona-ba mateira (cpr. Tempu antigu, sékulu médiavel, no obra Descartes). Maibe investigadór modernu mos sei eziste iha faze teorétiku. Ho ida ne’e hatudu katak nia sei konsentra ba sujetu.

Saida mak evidensia objetu matenek? Kant no Husserl hato’o asuntu prinsipál rua kona-ba objetu matenek. Ida-uluk, objetu matenek hamosu-nia an ba ha’u. Daruak, objetu matenek ne’ebé há’u hetan ne’e la’os objetu ida ne’ebé hanesan eziste iha li’ur hosi há’u-nia an maibe katak parte ida kompletu hosi há’u-nia an rasik. Iha ne’eba há’u la’os de’it hetan objetu há’u-nia matenek maibe mos há’u objetu (há’u no objetu).Iha ne’e mosu katak unidade entre sujetu no objetu iha karatéristika orijinál liu no asasi duké dualizmu ne’ebé baibain hetan iha fenómeno matenek.

Iha área filózofia, asentuasaun mak-fó ba sujetu. Evidensia sujetu ne’ebé mak temi ona hetan sujetu ho modu ne’ebé kle’an liu bazea ba uniaun ne’e. Ho ida ne’e tatebes ida mos aas no livre liu. Iha área siénsia umaniora ne’ebé iha feedback entre S ho O. Iha ne’e evidensia O hetan S bazea ba uniaun entre sira na’in-rua. Tan ne’e, kualidade tatebes mos aas nu’udar sujetu ne’ebé bele interpreta data tomak hosi objetu emeperista.

Siénsia naturais: relasaun uniaun S-O iha ne’e mak fó-sinál hosi dualizmu entre sira na’in-rua. Atu uniaun matenek akontese persiza kerdizer sujetu buka iha li’ur (termina hosi li’ur) maske mundu iha li’ur ne’e inklui sujetu ne’e rasik (nu’udar influénxia katak evidensia objetu ladun kle’an, munuz atinji núkleu kapasidade matenek ba sujetu. Tan ne’e, kualidade tatebes ladun forte, iha karatéristika provizoriu no fasil monu.

 

 

3.      Lialoos kata saída?

Liafuan Loos no Lialoos dalaruma ita rona iha vida umana loron-loron. Termu rua ne’e defisil no nakonu ho sentidu liuliu problema kona-ba esensi no ezistensia lialoos. Fenómenu lialoos lori problema foun ho siénsia sira ne’ebé mosu hodi hamriik mesak (ses-hosi filózofia).

 

3.1.Ezbosu (Paham) kona-ba loos no ezatu iha siénsia

Termu loos no ezatu konstitui termu ne’ebé kleur ou tuan liu ne’ebé diskusaun hosi sientista sira hanesan Aristoteles no Plato. Termu loos indika ba konteúdu matenek aupásuke ezatu iha relasaun ho dalan ne’ebé uza atu atinji matenek ne’ebé loos ne’e (truth with correctness). Distingsaun hatuur iha modu serbisu.

 

·         Iha siénsia emperista

      Iha siénsia emperista liafuan ezatu natoon atu simu. Modu serbisu siénsia emperista bele dehan ezatu, ho sentidu: primeiru, ninia modu serbisu deskobrimentu ezatu serve iha prosesu siénsia sira akontese nomos iha klarifikasaun ninia rezultadu ho modu didátiku. P.e. iha livru sira hanesan kona-ba fízika, no prova ne’ebé halo: modu serbisu ne’e mak dalan liu-hosi ipóteze ba lei no teoria indutivu; daruak, nia modu serbisu ne’ebé ezatu iha aplikasaun rezultadu siénsia katak hosi leten ba kraik (dedutivu). Datoluk, só de’it siénsia umaniora sira: konsiénxia ne’ebé ezatu sei iha feedback entre sujetu matenek no ninia objetu (modu dialektiku ne’ebé marka modu serbisu siénsia).

      Kona-ba sentidu liafuan loos sei iha distingsaun opiniaun entre mak tuir siénsia emperista. Iha perspektiva bazika balun p.e. to’o sékulu 19 deskobre perspektiva bazika rua iha mundu sientista sira ne’ebé fó liu importansia ba objetu ne’ebé koñese no oinsa matenek ne’e komporta an. Ida-uluk, lialoos nu’udar adaptasaun entre mak koñese no saída mak koñese. Daruak, lialoos hanesan metin (keteguhan) – (teoria koherensia lialoos). Mak tuir teoria korespondensia lialoos.

 

1.      Teoria korespondensia lialoos

Teoria ne’e respeita observasaun emeperista (aposterioria). Klaru iha ne’e iha dualizmu entre mak hatene (pengenal) ho buat ne’ebé koñese. Asuntu ne’ebé koñese tenke han-malu ho realidade ne’ebé eziste iha li’ur. Matenek emperista ho ninia ténkiniku prinsipál liu duké matenek rasionál. Aspetu hanoin sira hanesan ne’e mosu ona horikedas Heraklitu. Hafoin Aristoteles kontinua, tuirmai Aquinas kontinua ne’ebé ikusmai hetan suporta hosi sientista sira ingletera nian horikeda sékulu mediável to’o tempu fajar Budi.

 

2.      Perspektiva koherensia lialoos

Perspektiva kona-ba koherensia lialoos (keteguhan) hetan supurta hosi Phytagoras, Parmenides, Spinoza, no Hegel. Sira la iha karatér emperista bainhira fihir no hanoin kona-ba konteúdu matenek. Sira fó importansia liu ba asuntu ne’ebé koñese. Iha tempu uluk sira ne’e mak sientista hosi siénsia falak no mekánika, kerdizer siénsia ne’e harii ho modu apriori. Iha tempu modernu sientista boot sira klasifika nu’udar pesoál ne’ebé suporta opiniaun ne’e (teoria atómnu, quatum, relativizmu).

Aleinde perspektiva klasika rua ne’e sei iha perspektiva rua seluk kona-ba lialoos. Iha papel mak koñese nu’udar sujetu ne’ebé halo asaun aas liu no separa hosi saída mak koñese kompara ho perspektiva klasika ne’ebé iha. Perspektiva rua ne’e mosu hosi mundu anglo-saxon (ingletera, Ámerika Norte): teoria kona-ba lialoos ne’ebé implementa iha prátika-prátika siénsia (Pragmatic theory of truth) no teoria kona-ba lialoos ne’ebé implement iha deklarasaun-deklarasaun umana (Performative theory of truth).

 

3.      Teoria pragmátiku

Lialoos tuir teoria pragmátiku nian mai hosi Ámerika (Charles Sanders Peirce: 1839-1914; William James (1842-1910); no John Deway (1859-1952). Sientista na’in rua ikus ne’e fó-mos kontribusaun siénsia umaniora. Tuir sira-nia hanoin perspektiva ida entre sira seluk (área matenek) mak fó belit loos (siénsia ou relijiaun balun) bainhira rezultadu material siénsia ou rezultadu espirituál relijiaun iha funsiona, nun’e kumpre duni lialoos.

 

4.      Teoria descrimitive espressions

Sientista sira hosi Ingletera, hanesan Frank P. Ramsay: 1903-1930; John L. Austin: 1911-1960; Peter F. Strawson: 1919- ). Sira hanoin la hanesan ka kontra hanoin klasik katak ‘loos’ ou ‘sala’ konstitui opiniaun ne’ebé hato’o asuntu balun. Loos ou sala só espresaun fraze envolvidu nu’udar fraze loos ou sala. Ramsay hanoin katak loos ne’e naresin de’it entretantu liafuan sala hateten katak fraze envolvidu la iha sentidu.Ho ida ne’e loos katak bele troka ou uza iha sentidu ne’ebé hanesan ho exacta katak ‘la bele uza.

 

 

 

·         Iha Siénsia Ezata

Loos ka lae sistema ida konstitui problema ne’ebé mosu hosi falla kategorizasaun (Category mistake), p.e. karik há’u husu ‘kímiku ne’e mean ou verde. Hosi perspektiva dahaat iha leten kona-ba lialoos teoria koherensia besik liu ho siénsia ezata. Persiza hatene katak hanoin foun ne’ebé la fasil atu simu hosi perspektiva klasiku sira maka lialoos istóriku ne’ebé la’o iha tempu. P.e., Fcucault, kompriende lialoos nu’udar prátika podér (Practice of power). Forma lilaoos ida hanesan ne’e la hanesan ho lialoos ne’ebé reklama hosi sientista ida. Asentuasaun iha ne’e mak oinsa podér implementa iha relasaun entre ema.

 

 

Reflesaun Filozofiku Kona-ba Iha ou La iha Lialoos

 

1.      Filózofia kona-ba lialoos

Hanesan fenómeno matenek, fenómeno lialoos mós sempre eziste no lakon. Plato ko’alia barak kona-ba lialoos ne’ebé iha relasaun ho mundu idea forma. Asuntu ida bele dehan loos se nia konstitui ilumisaun mundu idea ou hola parte iha idea ne’e. Heidegger, klarifika perspektiva Plato ho esplikasaun ho liafuanaletheia, katak ‘karater ne’ebé hasubar an' (penyingkapan). Tuir interpretasaun Heidegger, perspektiva Plato kona-ba lialoos konstitui aletheia hosi ninia ezisténsia. Durante ita sei hakesi an iha asuntu ne’ebé iha, la tama iha ezisténsia hosi asuntu ne’ebé iha’ (das sein des seinen = the being of all beings), ita seidauk hasoru ho lialoos tanba asuntu ninia ezisnténsai sei haksubar an. Lialoos foin nakloke bainhira asuntu ne’ebé haksubar an loke-nia an.

Aristoteles haree modu ne’ebé mak uza hosi ema ne’ebé mak koñese atu atinji saida mak bolun lialoos.Lialoos ne’e iha no ida ne’e hetan klarifikasaun iha entrevista ho sofistiku sira (para sofis). Esplikasaun Aristoteles la hanesan ho Plato. Nia hakarak fiskaliza modu ko’alia iha karatéristika umana. Afinal saída mak iha modu ema-nia ko’alia haree nu’udar loos ou sala, nunka nu’udar ezbosu ou termu, maibé dezisaun de’it. Ezbosu jerál: S ne’e P (S = reprezenta asuntu ne’ebé há’u koñese no P = asuntu ne’ebé há’u hateten kona-ba S ne’e.Bainhira akontese katak P la han malu ho S maka hetan negasi/heli lia S ne’e la’os P. Ida ne’e faze inisiu kona-ba teoria nu’udar adaptasaun entre mak koñese ho buat ne’ebé mak koñese (hatene).Saida